Ontkomen’ van historicus Bart Wallet belicht een aspect van de Jodenvervolging dat in de nationale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog nog weinig bekend is: legale emigratie van Joodse Nederlanders. Net als de verhalen over Joodse onderduikers en Joden die illegaal uit Nederland probeerden weg te komen, is het fenomeen van de ‘legale emigratie’ de zoveelste illustratie van het perverse Duitse vervolgingsbeleid en de pogingen van talloze Joodse burgers om daaraan te ontkomen. Dat lukte overigens relatief weinigen. Zoals bekend overleefden van de circa 140 duizend Joden in Nederland ruim 100 duizend de oorlog niet.

Albert Andriesse (1880-1965), een Amsterdamse bankier en partner bij de prestigieuze firma Pierson & Co, en zijn echtgenote Ella Andriesse-van den Bergh (1888-1955) ontkwamen wél – na uiterst moeizame voorbereidingen en tot aan de Frans-Spaanse grens begeleid door twee Duitse SS’ers. In ‘Ontkomen’ lezen we de originele verslagen, die beide echtelieden vanaf 22 mei 1941 in enkele dagen tijd op weg naar New York op het Spaanse schip Ciudad de Sevilla op papier zetten. Dit tijdsdocument met een hoge authenticiteitswaarde geeft een indruk van hoe de ‘gemiddelde Nederlander’ zich tegenover de bezetter en de Joden opstelde, maar is vooral een zeer accurate weergave van de dramatische gebeurtenissen die aan de vlucht naar de Verenigde Staten voorafgingen. De verslagen worden ingeleid en afgesloten met op archief- en literatuuronderzoek gebaseerde hoofdstukken, waarin Wallet uitvoerig ingaat op de achtergrond van de hoofdpersonen en hun relaas in historisch perspectief plaatst.

Albert en Ella Andriesse maakten deel uit van een kleine Joodse elite in de Amsterdamse ‘haute bourgoisie’ en behoorden tot een selecte groep die langs legale weg naar het buitenland vluchtte – volgens berekeningen van Lou de Jong waren het er in totaal minder dan 300. Dat Andriesse en zijn vrouw erin slaagden weg te komen, had veel te maken met zijn vooroorlogse contacten in de Duitse financiële wereld en de hulp die hij uit zijn internationale bankiersnetwerk kreeg. Zo was het Helmuth Wohltat zelf, de Duitse toezichthouder op de Nederlandse bank, die Andriesse eind 1940 via diens zakenpartner Allard Pierson jr. op het idee bracht om te emigreren. Dat was niet te vroeg: nog geen jaar later zouden de Duitsers alles op de uitvoering van de ‘Endlösung der Judenfrage’ richten. Op 23 oktober 1941 sloot Heinrich Himmler de emigratieroute vrijwel volledig af, een tot dan toe bestaande nazi-strategie om door legale emigratie van goed geassimileerde, leidende en kapitaalkrachtige Joodse burgers de Duitse kas te spekken én de Joodse gemeenschap te verzwakken, om zo op de aankomende deportaties te anticiperen – zonder kapitaalkrachtige lotgenoten zouden de achterblijvers een nog makkelijker prooi zijn.

Van de meeste Joodse Nederlanders die net als de Andriesses de vrije wereld wisten te bereiken – veelal bankiers, zakenlieden en industriëlen – zijn de verhalen niet overgeleverd. Uit een zekere schroom tegenover lotgenoten die de oorlog in concentratiekampen of in de onderduik overleefden, bleven ze liever op de achtergrond. Ook bij de Andriesses, die deel uitmaakten van het kleine aantal ‘legale emigranten’ onder de vluchtelingen, zal die schroom een factor zijn geweest. In ieder geval deelden en bewaarden (de nazaten van) de Andriesses hun ontsnappingsverhaal jarenlang alleen in eigen kring in de Verenigde Staten.

Nog steeds gaat bij de verwerking van de Jodenvervolging de meeste aandacht uit naar verhalen van kampoverlevenden en onderduikers. Dat is begrijpelijk maar wel een hiaat in de geschiedschrijving, zoals Bart Wallet in zijn inleiding terecht stelt. 75 jaar na de bevrijding wordt het volgens hem de hoogste tijd om ook vluchtverhalen als die van de Andriesses te vertellen – een verhaal over hoe maatschappelijk zeer betrokken Joodse Nederlanders systematisch uit de samenleving verbannen werden, dat op eigen wrange wijze aan de Sjoa herinnert: ‘Ik had een gevoel van grote dankbaarheid, dat ons gegeven was (…) te kunnen heengaan. Groot was ons meegevoel met de vele duizenden, die gedoemd waren de verschrikkingen van het Hitlerregime verder over zich te laten komen’, schrijft Albert Andriesse. Een verhaal ook dat samen met al die andere verhalen van kampoverlevenden en onderduikers ons zicht op de Jodenvervolging vergroot en weer eens duidelijk maakt, dat de Joden zich niet als willoze slachtoffers naar de slachtbank lieten leiden.