Hryhori Havan, massa-executie in Oekraïne

Hier volgt een interview overgenomen vanuit het boek “Holocaust door Kogels”, uitgebracht door uitgeverij Verbum. De interviewer is Patrick Desbois, een Franse priester die in Oekraïne onderzoek doet naar de uitroeiing van de Joden in dat land tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij zoekt de locaties van massagraven en spreekt met getuigen. De geïnterviewde is Hryhori Havan, die getuige was van de executie van Joden in Rava-Roeska in het westen van Oekraïne.

Hryhori Havan, 76 jaar, Borove, regio Lviv, 25 april 2004

Patrick Desbois: Hoe heet u?
Hryhori Petrovytsj Havan. Ik ben op deze boerderij geboren.

Hoe oud bent u?
Ik ben 76 jaar oud.

Herinnert u zich nog wanneer de Duitsers naar Rava-Roeska zijn gekomen?
Ja. Ze kwamen voor de eerste maal in 1939. Daarna in 1941 opnieuw.

Wat is er toen gebeurd?
De oorlog in Polen was twee weken aan de gang. Bij ons was het nog geen oorlog. Er waren alleen enkele vliegtuigen die het vliegveld van Rava-Roeska bombardeerden. Toen kwamen de Duitse troepen, soldaten op motoren. Samen met de andere kinderen gingen we naar de soldaten kijken, op blote voeten, net bedelaars. De Joden waren bang. Ze gingen niet naar ze kijken, ze verborgen zich. Wij wel, wij gingen naar de soldaten kijken. Ze schoten niet.De kinderen gingen op ze af, de Duitsers gaven hun snoep, maar niet in hun handen, ze gooiden het op de grond. Ze bleven twee weken. Ze wisten dat ze terrein moesten prijsgeven. Ze kwamen in het dorp eieren kopen, ze kochten dingen voor ons, we waren destijds arm. Een soldaat vertelde ons dat ze niet lang zouden blijven, dat ze naar het westen zouden vertrekken en dat de Russen gauw zouden komen. Ze zijn aan het eind van de maand september gekomen, in 1939.

Hoe is het getto tot stand gekomen?
Op 22 juni 1941 begon de oorlog en stuurden ze vliegtuigen om ons te bombarderen. De grens lag op maar vijftien kilometer afstand. Het schieten begon. Er werden gewonde Russen op houten draagbaren binnengebracht. Toen kwamen de Duitsers. We hadden hier geen kolchoz,7 daarom kwamen de Duitsers hierheen; ze vorderden op elke boerderij een zak van honderd kilo aardappels. Ik weet nog dat ik mijn vader heb geholpen de aardappels in een zak te stoppen. Die aardappels waren voor de Joden van het getto van Rava-Roeska. Het was het enige wat ze die hele winter te eten kregen. Ze bevalen alle Joden van het dorp een armband met de davidster om hun rechterarm te dragen. Het was witte stof met een zwarte ster. De Joden moesten de melk van hun koeien afstaan en ook hun koeien. Daarna zijn ze meegenomen naar Rava-Roeska. Daar zijn ze doodgeschoten. Er was een verbrandingsoven. De Joden waren bang. De Joden van ons dorp, ook een van mijn collega’s, zijn allemaal meegenomen.

Wat hebben ze met ze gedaan?
Ik zal u vertellen wat ik me herinner. In Rava woonden de Joden zo’n beetje overal. Een paar in deze straat, een paar in die straat. Er was geen Jodenbuurt. Toen werd bepaald dat ze bij elkaar moesten wonen, en niet meer samen met de katholieken. Ze moesten allemaal bij elkaar wonen in het stadscentrum.

Wat werd er met de ontruimde huizen gedaan?
Ze maakten van één straat een getto, waar niemand mocht komen. Je mocht er niets heen brengen, maar dat deden we toch. De Joden gaven ons geld in ruil voor een kip of iets anders. Ze hebben eerst de ouderen en kinderen doodgeschoten. Ze lieten de mensen tussen de achttien en vijfenveertig in leven om voor ze te werken. Drie kilometer verderop hebben ze ze doodgeschoten, de mensen vielen als vliegen neer. Ik heb ze niet gezien, maar ik heb het schieten gehoord. Ik zag een jonge Jood die een kar vol lijken naar de Joodse begraafplaats bracht. Dat was in de winter van 1942. Er was overal bloed, de aarde kleurde rood.

Hoe kwamen de Duitsers op het idee om deze plaats uit te kiezen?
Niet ver van Rava gebruikten ze de jonge Joden als arbeidskrachten. Ze bouwden barakken waar ze ’s nachts sliepen. Omdat er niemand meer in het getto was. Ze hebben het getto in brand gestoken. De Joden werkten aan de wegen.

Was het een Oekraïens bedrijf?
Het waren de Duitsers die wegen aanlegden.

Waarom kozen ze Borove uit als plaats om de Joden dood te schieten?
Dat weet ik niet. In juni 1943 is een Duitse officier met een hond hierheen gekomen, hij maakte een rondje door het dorp en ging na een kwartier weg. De hond ging een kip achterna die op straat liep, hij achtervolgde het beest tot de rivier. De volgende ochtend heel vroeg, misschien om zes of zeven uur, arriveerde de Joodse politie met een tractor en een vrachtwagen. Toen, misschien een, twee of drie uur later, arriveerden er vrachtwagens vol mensen.De mensen zaten in de vrachtwagens. Ze werden begeleid door Oekraïense en Joodse politiemannen. Ze brachten de mensen hierheen. De mensen zaten in de vrachtwagens, de politiemannen bewaakten ze met karabijnen. Ik herinner me dat een jong meisje probeerde te vluchten door uit de vrachtwagen te springen en dat ze in het bos werd doodgeschoten.

Hoe werden de Joden doodgeschoten?
Dat weet ik niet, we werden er niet toegelaten. Ik weet alleen dat de vrachtwagens arriveerden, de een na de ander. Daarna vielen er schoten.

Maar naderhand, werden er mensen geronseld om ze te begraven?
De Joden groeven zelf kuilen. We gingen er de volgende dag heen, de groeven waren met een dun laagje aarde bedekt. Ik weet niet of het de Duitsers zelf waren die dat hebben gedaan. Kort daarna begon er bloed uit de kuil te sijpelen. Tegen zes of zeven uur ’s avonds begonnen we een geur te ruiken. Omdat je de dood kon ruiken, dwongen ze mensen om er met paard-en-wagen zand heen te brengen. Ze gooiden er ook chloor op. Daardoor zakte de kuil een meter in en stroomde er geen bloed meer.

Waarvoor dienden de karren en paarden?
Om het zand aan te voeren.

En daarna, bleven de Duitsers deze plek bewaken?
Nee. Iedereen kon erheen. Omdat de Joden zich daar hadden uitgekleed en de mensen hadden gezien dat de Duitsers mannen- en vrouwenkleding hadden meegenomen, kwamen ze kijken of ze nog iets konden vinden, zoals geld. De politiemannen wierpen hun af en toe een mantel toe. De mensen kwamen naar de plek waar de Joden zich hadden uitgekleed in de hoop geld, ringen en gouden horloges te vinden... En ze hebben ook wat gevonden, ze vonden zelfs dollars. De Joden hadden al die voorwerpen in de grond begraven. Later kwamen de mensen niet meer, er groeide een bos op de plek waar destijds een open veld was.

Zijn er mensen naar deze plek gekomen om joodse gebeden te zeggen?
Toen de Russen kwamen, waren er nog maar vijf Joden over, en die zijn na de oorlog vertrokken. Niemand is hier komen bidden. Er zijn wel mensen naar de groeve komen kijken. Ze hebben er rondgewandeld, verder niks.