Op de avond van 14 mei 1945 reed een jeep met een Britse officier en zijn chauffeur door de poort van het getto Theresienstadt. De voormalige vestingstad in Tsjechië had tijdens de oorlog gefungeerd als locatie waar de nazi’s van 1941 tot 1945 geprivilegieerde en bejaarde Joden uit West-Europa hadden opgesloten. Ze noemden het een modelgetto, maar doordat er 30.000 gevangenen stierven door geweld, ziekte en ondervoeding is de benaming concentratiekamp passender. Voor meer dan 80.000 Joden was het kamp slechts een tussenstop op weg naar de gaskamers van Auschwitz. Zes dagen voor de aankomst van het Britse tweetal hadden Sovjetroepen Theresienstadt bevrijd en daar nog circa 30.000 overlevenden aangetroffen. Onder hen waren de ouders van Manfred Gans, de Britse officier in de jeep. Hij had hen zes jaar lang niet gezien en hoopte gauw met ze te worden herenigd.

De Duitse historicus Daniel Huhn (1985) kwam in 2016 in aanraking met het verhaal van Manfred Gans toen de stadsarchivaris van het Duitse Borken hem om hulp vroeg. Deze in Noordrijn-Westfalen gelegen stad was de vooroorlogse woonplaats van het gezin Gans, bestaande uit het echtpaar Moritz en Else Gans en hun zoons Theo, Manfred en Karl. De stad stond ruim zeventig jaar na de oorlog op het punt een touringcar vol nabestaanden van dit vijftal te ontvangen. Huhn werd gevraagd interviews te houden en hij sloot zich aan bij het reisgezelschap dat behalve Borken ook andere locaties aandeed die betrekking hadden op hun familieverleden, waaronder Theresienstadt en Goes in Nederland, waarvandaan Manfred op 12 mei 1945 begon aan zijn reis om zijn ouders terug te halen.

Geraakt door het verhaal van Manfred Gans besloot Huhn hierover een boek te schrijven. Daarbij kon hij putten uit meer dan duizend briefkaarten die Manfred in de perioden 1938-1939 en 1943-1948 met zijn vriendin en latere echtgenote Anita uitwisselde. Verder waren ook de dagboeken die Moritz Gans in het geheim bijhield gedurende zijn gevangenschap in de kampen Westerbork, Bergen-Belsen en Theresienstadt een unieke informatiebron. Aan de hand van deze en aanvullende bronnen, waarvan het grootste deel is opgenomen in de ‘Manfred Gans Collection’ van het United States Holocaust Memorial Museum, reconstrueert Huhn niet alleen de reis die Manfred maakte van Goes naar Theresienstadt, maar ook de persoonlijke en familiegeschiedenis die hieraan voorafging en die hierop volgde. Daarbij plaats hij dat steeds in historische context, bijvoorbeeld van het Duitse antisemitisme en de Joodse emigratie naar Palestina.

Terwijl de familie Gans in Borken vóór het nazitijdperk in vrede samenleefde met christelijke Duitsers veranderde dit toen Hitler aan de macht kwam. In de jaren dertig zouden alle gezinsleden hun geboorteland vanwege het antisemitisme ontvluchten: Karl naar Palestina, Manfred en Theo naar Engeland en hun ouders naar Nederland. Manfreds vriendin Anna kwam terecht in de Verenigde Staten, waar ze de in de jaren dertig opgestarte briefuitwisseling met Manfred na een tussenpauze van enkele jaren in 1943 weer oppakte, niet wetende of ze elkaar nog wel leuk zouden vinden als ze na de oorlog met elkaar zouden worden herenigd. De brieven die ze elkaar stuurden zijn diepzinniger en bedachtzamer van inhoud dan je zou verwachten van twee jonge mensen die elkaar helemaal niet zo goed kennen. Ze schreven niet alleen over hun ervaringen en gevoelens, maar ook over de politiek. Zo concludeerde Manfred het volgende over de emigratie van Joodse vluchtelingen naar het toekomstige Israël:

"Ik heb sterke twijfels of het allemaal wel zo fair is tegenover de Arabieren. Voor zover we in democratie geloven, zouden we ons moeten afvragen of we het recht hebben om hun onze mening op te dringen, want zonder hun welwillendheid (en wie weet kunnen we die krijgen) zullen onze methoden onvermijdelijk gaan lijken op die van bezetters."

In Engeland werd Manfred gerekruteerd voor Three Troop, een geheime Britse militaire eenheid bestaande uit Duits-Joodse vluchtelingen. De auteur constateert dat deze Joodse militairen de inspiratiebron vormden voor de speelfilm ‘Inglorious Basterds’ (2009), waarin een bonte groep Joodse militairen eropuit wordt gestuurd om wraak te nemen op zo veel mogelijk nazi’s. De werkelijkheid is minder moordzuchtig, want het nut van de Joodse militairen bleek vooral uit hun beheersing van de Duitse taal. Manfred, die als militair de identiteit van Frederick Gray aannam, werd ingedeeld bij het 41st Royal Marine Commando en maakte zich tijdens de campagne in West-Europa nuttig met het verhoren van Duitse krijgsgevangenen. Hij en zijn collega’s van Three Troop zouden volgens de auteur een belangrijke rol spelen bij het tot overgave bewegen van Duitse militairen. Hij schrijft:

"Onbewapend stappen ze naar voren en proberen ze de Duitsers duidelijk te maken dat hun situatie uitzichtloos is. Geven ze zich over, dan zullen ze in Britse krijgsgevangenschap fatsoenlijk worden behandeld. Veel officieren in de Wehrmacht hebben zware oorlogsjaren aan het Oostfront achter de rug en zijn oorlogsmoe. Zij geven zich dan ook vaak over. Tel je alle situaties op waarover de Three Troop-soldaten later hebben verteld en die naar voren komen uit de verslagen van hun eenheden, dan is de conclusie dat Manfred en zijn kameraden duizenden soldaten tot overgave hebben bewogen. Dat betekent dat ze aan beide kanten tienduizenden mensen het leven hebben gered."

Het verhaal van Manfreds tijd aan het front en van zijn reis naar Theresienstadt is vlot geschreven, maar als de schrijver de rol van het Nederlandse koningshuis aankaart, gaat er iets mis met de chronologie. Hij schrijft dat koningin Wilhelmina begin mei 1945 met haar dochter Juliana naar Nederland terugkeerde. In werkelijkheid was de koningin echter al in maart teruggekeerd, toen ze bij Eede een symbolische grens van meel overstak (er was geen verf voorhanden). Prinses Juliana zou pas in mei volgen. Op 20 mei sprak Manfred met haar op landgoed Anneville nabij Breda over hoe zijn ouders en andere Nederlandse Joden uit Theresienstadt konden worden teruggehaald. Van een door de prinses toegezegd vervolggesprek kwam het echter niet. Een andere fout die de auteur maakt, is zijn conclusie dat in geen ander door de Duitsers bezet land het percentage Joodse slachtoffers zo hoog was als in Nederland. Dat percentage was in Nederland weliswaar hoger dan in bijvoorbeeld Frankrijk en België, maar lager dan in onder andere Polen, Tsjecho-Slowakije, Litouwen en Letland.

Ondanks deze fouten is ‘De herovering’ een lezenswaardig boek, vooral doordat de auteur met behulp van alle brieven en andere egodocumenten het verhaal van Manfred en zijn familie tot leven weet te wekken. Dertig leden van de familie Gans werden tijdens de Holocaust vermoord, evenals 64 Joden die in Borken waren geboren of er hadden gewoond. Tegen die achtergrond is de geschiedenis van het gezin van Moritz en Else hoopvoller. Daniel Huhn sluit zijn boek af met een optimistische beschrijving van hoe Manfred met zijn broers en echtgenote Anita in de jaren tachtig terugkeerde naar Borken, waar ze hartelijk werden ontvangen door een nieuwe generatie Duitsers die zich schaamden voor de tegen de Joden gepleegde misdaden uit de tijd van hun ouders en grootouders. De reis in 2016 van de nakomelingen van Manfred en zijn broers vormt een symbolisch sluitstuk van een familiegeschiedenis die in weerwil van oorlogsgeweld en genocide goed eindigde.