“Propagandist or artist?” is hoe de titel luidde van een interview met Leni Riefenstahl voor EMMA magazine, een Duits feministisch tijdschrift. Deze vraag lijkt ook de hoofdvraag van de documentaire over de controversiële filmmaker en aan de hand van Riefenstahls eigen beeldmateriaal wordt deze vraag vervolgens onderzocht. Riefenstahl heeft zich tot aan het eind van haar leven als artiest verdedigd en de rol die zij in de propaganda van het Derde Rijk heeft gespeeld ontkend. Ze ging zelfs zo ver om te stellen dat kunst het tegenovergestelde is van politiek en hierin geen ruimte is voor de echte wereld. De documentaire laat een fragment zien van een neuriënde Riefenstahl die de techniek achter haar propagandabeelden bewondert terwijl er muziek door de ruimte klinkt. De filmmaker lijkt hier helemaal meegezogen in haar passie voor het beeld en zich totaal niet bewust van de verschrikkelijke realiteit, in dit geval marcherende soldaten, die hierop is afgebeeld. Of is dit slechts het beeld dat ze van zichzelf probeerde uit te stralen?

Dat is wat Duitse regisseur Andres Veiel probeert te onderzoeken in zijn documentaire. Dit deed hij door middel van de 700 dozen vol met materiaal die in Riefenstahls villa werden aangetroffen na de dood van haar partner, Horst Kettner, in 2016. Zelf overleed ze op 101-jarige leeftijd in 2003. Na Kettners dood kreeg de Duitse journalist en producer Sandra Maischberger toegang tot de villa en het materiaal om een documentaire te maken. Zelf had ze vlak voor Riefenstahls dood nog de kans gehad om haar te interviewen. Dit gesprek liet een blijvende indruk en fascinatie voor de vrouw achter. Maischberger had na afloop meer vragen dan antwoorden. Ze kreeg de indruk dat Riefenstahl niet simpelweg tegen haar loog, maar dat ze inmiddels zelf zo overtuigd was van haar eigen leugens dat ze deze als de waarheid zag.

Riefenstahls debuutfilm als regisseur was ‘Das Blaue Licht’ (1932), een film die veelgeprezen is voor zijn artistieke technieken. Snel hierna raakt ze echter persoonlijk betrokken bij Hitler en Goebbels en wordt haar talent ingezet voor nazipropaganda. In films zoals ‘Triumph des Willens’, ‘Olympia: Fest der Völker’ en ‘Olympia: Fest der Schönheit’ werd de nazi-ideologie verheerlijkt en verspreid. Zelf ontkende ze dat er een politieke boodschap in haar werk zat en ook haar verantwoordelijkheid als filmmaker nam ze niet. Naar eigen zeggen had ze als filmmaker geen effect op de kijker, 90% stond immers toch al achter Hitler.

Regisseur Veiel heeft tijdens het bewerken van zijn documentaire de veroordelende voice-over wat losgelaten en het verhaal laten vertellen door Riefenstahls eigen materiaal. Hierin sprak ze zichzelf vaak tegen. Door haar uitspraken uit interviews naast haar eerdere werk te leggen, ontrafelde Veiel haar zorgvuldig gecreëerde leugens. Zo stelde Riefenstahl dat er geen boodschap van antisemitisme in haar film ‘Triumph des Willens’ zat, maar zijn de gefilmde speeches hier zeker wel van doordrenkt. Deze beelden van Hitler’s en Goebbels’ haatvolle woorden legde Veiel vervolgens naast foto’s waar Riefenstahl vriendschappelijk met de nazi’s op staat vastgelegd, een band die ze later ook ontkende.

Hoewel ze door velen bewonderd werd voor haar werk en Riefenstahl zichzelf en haar kunst als apolitiek zag, werd het politiek door haar keuze van wat ze filmde. Zo lag de focus van haar Olympia films op de lichamen van de atleten. Overeenkomstig met de nazi-ideologie verheerlijkte ze deze perfecte lichamen, die sterk, snel en elegant op beeld waren vastgelegd. Deze stonden in contrast met degenen die mentaal of fysiek gehandicapt waren en door de nazi’s gedwongen gesteriliseerd werden. Een lot dat de cameraman van ‘Olympia’, Willy Zielke, onderging toen hij na het filmen een zenuwinzinking kreeg. Riefenstahl was hiervan op de hoogte, maar greep niet in.

Niet alleen scheen de nazi-ideologie door in haar werk en handelen, maar ook laat door Veiel gevonden materiaal zien dat haar apolitieke houding, die zij claimde te hebben, niet klopt. Zo vond hij in Riefenstahls collectie een Daily Express uit 1934 waarin een interview met haar zou moeten zitten. Hoewel dit ontbrak, kon Veiel het interview uit het archief van de krant verkrijgen en werd duidelijk waarom Riefenstahl het had verborgen. Hierin zei ze dat ze ‘Mein Kampf’ in 1932 had gelezen en enthousiast nationaalsocialist was geworden. Dit interview en het feit dat Riefenstahl zorgvuldig haar materiaal had verzameld en bewerkt, bevestigt dat ze een persoon was die haar hele leven lang de beste versie van zichzelf aan de buitenwereld heeft willen presenteren. Een versie die Veiel in zijn documentaire stukje bij beetje heeft weten te ontkrachten.

Misschien verlaat je de bioscoopzaal na het kijken van deze documentaire net als Maischberger haar interview met Riefenstahl verliet, met meer vragen dan antwoorden. Of vallen juist net zoals bij Veiel door al het bij elkaar geraapte materiaal de puzzelstukjes op zijn plek. Hoe dan ook, de documentaire roept een belangrijke en actuele vraag op die als stof voor nadenken dient voor de kijker: kun je kunst scheiden van de persoon? Zeker als de persoon in kwestie altijd ontkend heeft verantwoordelijkheid te hebben gehad bij verschrikkelijke zaken terwijl bewijsmateriaal dit tegenspreekt. Deze vraag blijf actueel zoals bijvoorbeeld de controversie rondom Michael Jackson laat zien, die Riefenstahl ironisch genoeg voor haar honderste verjaardag een kaart heeft gestuurd. ‘Riefenstahl’ is een interessante documentaire die de kijker hierover aan het denken zet en de complexiteit van het oorlogsverleden niet alleen tijdens de oorlog zelf laat zien, maar ook in de nasleep ervan.