Het opzienbarende verhaal van Varian Fry, een onbekende held uit de Tweede Wereldoorlog, die vele levens redde, werd door hemzelf opgetekend in 1942 en verscheen in het Engels in 1945 onder de titel ‘Surrender on Demand’. In Nederland werd het boek pas relatief laat uitgegeven in 2005 met als titel ‘Varian’s oorlog’ en in 2024 gaf uitgeverij Cossee Century het boek opnieuw uit, onder de titel ‘Vluchtoord Marseille’.

Varian Fry was een Amerikaanse journalist die na een studie aan Harvard buitenlandcorrespondent werd. In 1938 werd hij naar de Franse havenstad Marseille gestuurd. Eerder was hij in Berlijn getuige geweest van een nazi-pogrom op Joden en werd daarmee een anti-nazi. Dat was voor hem niet genoeg, hij wilde daadwerkelijk in actie komen en mensen helpen te vluchten. Hij werd gevraagd deel uit te maken van het Emergency Rescue Comittee en zette in Marseille een netwerk op van mensen die daarbij konden helpen, op legale of illegale wijze. Daarnaast zag Fry het als zijn plicht om zijn ervaringen wereldkundig te maken.

Fry zou de geschiedenisboeken ingaan als redder van intellectuelen en kunstenaars uit Frankrijk en Duitsland; onder wie Franz Werfel, Heinrich Mann, Hannah Ahrendt, Marc Chagall en Marcel Duchamp. Met hulp van Fry en zijn helpers werden zij, dikwijls samen met hun partner, in veiligheid gebracht. Binnen het netwerk van Fry heerste het besef dat naast de Joden ook kunstenaars en intellectuelen risico liepen vervolgd te worden door de nazi’s. Het naziregime stond vijandig tegenover de vrije expressie in de kunsten, die ze zagen als strijdig met de Duitse geest. Veel boeken, waaronder die van Heinrich Mann, waren in nazi-Duitsland al op de brandstapel beland.

Bitter is het verhaal van de cultuurfilosoof Walter Benjamin, die via bemiddeling van Fry geholpen werd te vluchten via de Pyreneeën (een veel gebruikte en riskante methode als het verkrijgen van een visum niet lukte). Uit angst voor de autoriteiten bezweek hij alsnog onder de druk en pleegde zelfmoord.

Fry’s verslag over zijn reddingswerk in Marseille leest als een thriller. De man moet enorme zelfbeheersing hebben gehad: hij was betrokken bij de redding van tussen de twee- en vierduizend mensen en ging vastberaden te werk om visa los te krijgen, valse papieren te regelen of een aftocht per vissersboot. Met man en macht werkte hij aan het verkrijgen van papieren, trachtte hij vluchtelingen vrij te krijgen die gearresteerd waren en werden smokkelroutes gebruikt om vluchtelingen via de Pyreneeën Frankrijk uit te krijgen. Fry bleef altijd diplomatiek in zijn werk. Zijn werkzaamheden omvatten een tijdspanne van ruim een jaar.

In deze uitgave zijn enkele brieven van Fry en van een van zijn voornaamste helpers, Lisa Fittko, opgenomen. Daarnaast is deze editie is aangevuld met een niet eerder gepubliceerd voorwoord van Fry zelf en bevat het boek een nawoord van de minister van Buitenlandse Zaken uit het kabinet Clinton, Warren Christopher. Hiermee kwam er eindelijk een stukje Amerikaanse erkenning voor Fry, die later geëerd zou worden in Yad Vashem in 1994 met de titel ‘Righteous Among the Nations’. Fry overleed in 1967 en heeft tijdens zijn leven nooit de erkenning gehad die hij verdiende.