De genocide op de Roma, soms ook de ‘Porrajmos’ (letterlijk: ‘de verslinding’) genoemd, is binnen de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog een onderbelicht onderwerp. Hiervoor zijn meerdere redenen te geven. Zo is het een zeer diverse groep met verschillende identiteiten. In Nederland en Duitsland gaat het bijvoorbeeld met name over Sinti, in andere landen zijn andere groepen meer aanwezig. In verschillende landen worden dan ook verschillende benamingen gebruikt.

Daarnaast zijn Roma in Europa al eeuwenlang een gestigmatiseerde groep. Dit begon niet bij de nazi’s en hield ook niet meteen aan het einde van de oorlog op. Tenslotte zijn er na de oorlog ook nauwelijks instituten opgericht die zich bezighouden met het lot van Roma tijdens de nazi-periode, in tegenstelling tot de vele instellingen die de genocide op de Joden onderzoeken en herdenken. Hierdoor verschijnen relatief weinig studies over het onderwerp.

Dit jaar verscheen echter de bundel ‘A people destroyed’, onder redactie van de historicus Anton Weiss-Wendt. Weiss-Wendt is onderzoeksprofessor bij het Noorse Centrum voor Holocaust- en Minderhedenstudies in Oslo. Hij promoveerde op Moderne Joodse Geschiedenis aan de Amerikaanse Brandeis University. Van zijn hand (of onder zijn redactie) zijn inmiddels twaalf boeken verschenen, waaronder ‘Nazi Genocide Of The Roma: Reassessment and Commemoration’. Naast de inleiding verzorgt Weiss-Wendt in deze bundel ook artikelen over de Roma in Estland en over het aantal vermoorde slachtoffers.

Zoals gewoonlijk bij een academische bundel wordt er van de lezer wel voorkennis verwacht ten aanzien van de genocide op de Roma. Het boek biedt geen chronologisch totaaloverzicht maar twaalf deelstudies die de lezer verdiepende inzichten geven in huidige ontwikkelingen in het vakgebied. De bijdragen aan de bundel komen vanuit verschillende expertises. Dit varieert van literatuur, politicologie, (militaire) geschiedenis tot filosofie. Ook komen de bijdragers uit verschillende landen waardoor gewaarborgd is dat vele perspectieven aan bod komen. Zo is Patricia Pientka naast historica bovendien een Duitse Sintezza wat haar bijdrage een extra dimensie geeft. Omwille van de lengte van deze recensie is er ter bespreking een selectie van een aantal artikelen gemaakt die een representatieve indruk geven van het gehele boek.

In de inleiding beschrijft Weiss-Wendt de stand van het onderzoek naar de genocide op de Roma. Hij komt hier tot pijnlijke conclusies dat het met name kwantitatief zorgelijk gesteld is hiermee. Ook benoemt hij de stigmatisering ná de oorlog en het daaruit volgend wantrouwen vanuit Roma als een belangrijke oorzaak dat kansen tussen grofweg 1945 en 1990 onvoldoende benut zijn om getuigenissen te verzamelen. Het NIOD in Amsterdam en de Wiener Library in Londen worden hier nog wel als instellingen benoemd die geprobeerd hebben iets aan getuigenissen vast te leggen.

In het artikel over de Roma en Sinti van Flensburg weet de Duitse historicus Sebastian Lotto-Kusche op indrukwekkende wijze veel elementen waar Roma (in West-Europa) mee te maken kregen samen te vatten. Hij beschrijft de deportatie van tientallen Roma en Sinti in mei 1940 naar werkkampen in Belzec in het Generalgouvernement. Deze werkkampen moeten overigens niet verward worden met het vernietigingskamp in dezelfde plaats dat in 1942 in gebruik was. Deze families werden in de voorgaande jaren al in barakken gehuisvest in Flensburg.

Het was nazibeleid, afkomstig van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) dat Sinti en Roma geen rondreizend bestaan mochten leiden. Als argumentatie hiervoor werden veiligheidsoverwegingen en verdachtmakingen van spionage gegeven. Vervolgens kwamen ze via een doorgangskamp in Hamburg als onderdeel van een groep van ongeveer 1.000 Roma in Belzec aan. Najaar 1940 sloten de werkkampen in Belzec. In de tussentijd was een groot aantal Roma hier omgekomen onder de barre omstandigheden. Wie de werkkampen in Belzec overleefde, werd hierna naar een werkkamp in Krychów getransporteerd. Toen ook deze werkkampen stilgelegd werden, wisten enkele Roma een periode buiten gevangenschap door te brengen. De toegang tot het ‘Reich’ werd ze echter verboden en afkomstig uit de werkkampen hadden ze uiteraard niet de mogelijkheid om in deze periode een normaal bestaan op te bouwen. Desondanks wisten enkelen ook dit te overleven.

Op 16 december 1942 vaardigde Heinrich Himmler het zogenaamde ‘Auschwitz-decreet’ uit. In dit decreet werd bepaald dat alle Roma in gebieden onder nazibestuur naar Auschwitz gedeporteerd moesten worden waar ze terechtkwamen in het ‘Zigeunerlager’, een gedeelte van Birkenau waar Roma-families bij elkaar geplaatst werden. Op 15 mei 1944 bepaalde kampcommandant Rudolf Höss dat het ‘Zigeunerlager’ geliquideerd moest worden, mogelijk om ruimte te maken voor de geplande aankomst van grote aantallen Hongaarse Joden.

Hierdoor wist uiteindelijk slechts een heel klein deel van de in 1940 gedeporteerde Roma de oorlog te overleven. En voor wie de oorlog wist te overleven was dit ook niet het einde van de ellende. Na de oorlog werden Roma doorgaans niet als slachtoffer op basis van ras aangemerkt waardoor ze ook niet in aanmerking kwamen voor compensatie zoals Joodse slachtoffers. Vaak werd er bovendien een verband gelegd tussen Roma en vermeende onveiligheid en criminaliteit. Pas decennia later werd steeds vaker erkend dat de Roma wel degelijk op grond van ras werden vervolgd, waarna slachtoffers alsnog in aanmerking konden komen voor enige financiële vergoeding. Hierbij hielp het ook niet dat ambtenaren en agenten uit de nazitijd vaak na de oorlog vrij snel op hun oorspronkelijke positie terugkeerden.

De hierboven reeds genoemde Patricia Pientka richt haar aandacht op het Marzahn-kamp bij Berlijn. Een kamp waar tussen juli 1936 en april 1945 zo’n 1.200 Roma enige tijd gevangen waren. Het kamp was een direct gevolg van het organiseren van de Olympische Spelen in 1936 waarbij het regime zich wilde ontdoen van wat ze noemden een ‘Zigeunerplaag’. Dergelijke dehumaniserende taal vanuit het naziregime komt ook elders in het boek telkens weer aan bod. Sommige Roma leefden een reizend bestaan en zij werden met hun eigen woonwagen naar Marzahn verplaatst. Roma met een vaste woonplaats in een appartement of andere huiselijke omgeving waren in Marzahn aan de elementen overgeleverd. Sommigen konden bij familie in een woonwagen terecht waardoor deze overbevolkt werden, anderen creëerden een schuilplaats onder een woonwagen van een ander. Door de overbevolking en barre omstandigheden was er sprake van een hygiënisch slechte situatie en begonnen er ziektes zoals schurft en typhus uit te breken.

Waar Marzahn exclusief voor Roma en Sinti was, werden Belgische en Noord-Franse Roma gevangengehouden in de Dossinkazerne in Mechelen waar ook Joden gevangen werden gehouden. In België voerden de nazi’s lange tijd geen specifieke maatregelen in gericht op Roma. Wel werden bestaande maatregelen toegepast om Roma te vervolgen. Deze vervolging ging er erg wreed aan toe. In haar bijdrage haalt de Belgische historica Laurence Schram Joodse gevangenen van de Dossinkazerne aan die getuigen over de mensonterende behandeling van Roma. De groepen werden gescheiden om contact te vermijden, waarbij Joden op een benedenverdieping gehuisvest werden en Roma daarboven. Hier mochten ze per dag hooguit een uur vandaan met als gevolg dat er een zeer onhygiënische en ongezonde situatie was. Wanneer Roma zich konden wassen werden ze met een familie buiten naakt opgesteld en werden er emmers water over ze heen gegooid, wat zeer vernederend was. Later zijn de Roma vanuit de Dossinkazerne naar Auschwitz gebracht waar het grootste gedeelte stierf.

Hierna verschuift de focus van de artikelen steeds verder oostwaarts. In het hoofdstuk over Servië van de Italiaanse historicus Milovan Pisarri komt bijvoorbeeld aan bod hoe (onder meer) Roma als gijzelaars gebruikt werden. Als de nazi’s vergelding zochten voor partizanenacties werden deze gijzelaars vermoord. Waar dit plaatsvond zorgde dat ervoor dat mannen vaker slachtoffer waren dan vrouwen en kinderen. Dit was echter slechts een deel van de maatregelen die hier tegen Roma genomen werden. Andere maatregelen leidden ertoe dat vrouwen en kinderen alsnog in concentratiekampen (in Servië) terecht konden komen, met vaak een dodelijke afloop.

In zijn artikel over de situatie in Roemenië, schrijft Petre Matei, onderzoeker bij het Elie Wiesel National Institute for the Study of The Holocaust in Romania, met name over de overlevingsstrategieën van Roma die naar Transnistrië gedeporteerd werden. Hierbij komt vooral aan bod welke rol verschillende actoren hierbij vervulden. Het verschil tussen reizende en gevestigde Roma is - net zoals in de meeste andere artikelen - een zeer duidelijk aanwezig element in de mate van vervolging. Juist Roma met een ‘nomadisch’ bestaan werden als gevaarlijk of crimineel beschouwd en werden niet vaak geholpen door niet-Roma. Roma-families met een vaste verblijfplaats hadden vaak een betere kans om vervolging te ontlopen. Dit was echter geen garantie en hing ook samen met de aard van de bezetting in een land en het beleid dat nazi’s en colloborateurs voerden.

De geschiedenis van de Roma in het district Galicië laat in het artikel van de Poolse militair historicus Piotr Wawrzeniuk daarentegen een tegenstrijdig beeld zien. Terwijl op het platteland en in kleinere gemeenten Roma doodgeschoten werden, was districtshoofdstad Lviv een veilig oord voor Roma. Plaatselijke nazi’s en rechtbanken lieten de Roma hier relatief met rust en betrekkelijk weinig Roma zijn vanuit Lviv in concentratiekampen terecht gekomen. Hij noemt dit de ‘Lemberg paradox’. Wel werden Roma via plaatselijke propagandakanalen zoals kranten neergezet als ongewenste vreemdelingen.

Door het beperkte onderzoek dat er naar de genocide op de Roma gedaan is, bestaan er grote verschillen in geschatte slachtoffer-aantallen. Weiss-Wendt hanteert hiervoor de bandbreedte van 50.000 tot 500.000 die in verschillende publicaties genoemd is. Allereerst komt aan bod hoe deze schattingen zich ontwikkeld hebben. Hierbij houdt hij zich niet in, het onderzoek tot dusverre wordt meer dan eens als slordig, vol fouten en slecht onderbouwd dan wel slecht onderzocht genoemd. Ook trekt hij de motieven achter sommige schattingen in twijfel, aangezien ze verbonden zijn aan schadeclaims of niet door historici gedaan zijn.

Land voor land bespreekt hij vervolgens de cijfers die volgens hem het beste onderbouwd zijn en de bronnen daarachter en welke onvolledigheden daarbij nog bestaan. Hierbij weet hij aannemelijk te maken dat de tot dusverre gehanteerde cijfers - ook door gerespecteerde instellingen zoals het United States Holocaust Memorial Museum in Washington - hoger zijn dan zich laat rechtvaardigen. Het totaalcijfer dat in de bundel gepresenteerd wordt ligt tussen 92.741 en 105.826. Hierbij worden enkele kanttekeningen geplaatst voor welke landen er nog verschuivingen te verwachten zijn zoals Polen. Met de lijsten van slachtoffers die bekend zijn, zijn zelfs de namen bekend van twee derde van het totale aantal slachtoffers.

Maar het totale sterftecijfer is niet de enige opzienbarende conclusie. Weiss-Wendt becijfert dat ongeveer een derde van de Roma-slachtoffers is omgekomen in Auschwitz-Birkenau in het Generalgouvernement of Jasenovac in Kroatië. En iets meer dan een derde van de Roma-slachtoffers stierf door een kogel, buiten de kampen. Ook stelt Weiss-Wendt dat met Kroatië onder leiding van Pavelić en Antonescu in Roemenië ongeveer een derde van de Roma-slachtoffers is omgekomen zonder dat nazi-Duitsland daarbij direct betrokken was. Wel wordt gesteld dat het vervolgingsbeleid van nazi-Duitsland waarschijnlijk een cruciale rol heeft gespeeld in de vervolging elders.

De bundel zit zeer kundig in elkaar. Het beeld ontvouwt zich dat de genocide op de Roma niet een op voorhand bedacht plan was met een uniforme aanpak. Het was veel complexer dan dat. In verschillende landen en zelfs verschillende regio’s binnen landen deden zich andere situaties voor. Hier komt de kracht van de multidisciplinaire aanpak tot zijn recht. Het artikel van de Oostenrijkse literatuurwetenschapper Katrin Kühnert over autobiografieën past bijvoorbeeld vooral bij Roma die kampen overleefd hebben of anderszins aan de nazi’s wisten te ontkomen. Autobiografieën zijn geen bronnen die veel inzicht kunnen geven in de situatie van Roma die vermoord zijn door de Einsatzgruppen. Daar was de overlevingskans immers te gering voor.

Andersom gebruikt Mykhaylo Tyaglyy, onderzoeker bij het Oekraïense Centrum voor Holocauststudies in Kiyv, cartografie om inzichtelijk te maken waar Roma in Oekraïne slachtoffer werden van de moordacties van de Einsatzgruppen en aanverwante eenheden. De methode van cartografie werkt in dit geval zeer goed, maar had voor bijvoorbeeld Nederland of België met relatief kleine populaties Roma - die uiteindelijk gedeporteerd werden - veel minder inzichten opgeleverd. Het is de keuze voor de juiste bronnen en de juiste methodologie die ervoor zorgen dat de bundel een representatief beeld weet te schetsen van het lot van de Roma. Dat is niet alleen de verdienste van de individuele bijdragers maar ook van de samensteller Weiss-Wendt die een grote deskundigheid toont door de juiste artikelen samen te brengen. De conclusie dat de Roma in Kroatië het zwaarste lot ondergingen, wekt de interesse naar een uitgebreidere studie over dit onderwerp. In deze bundel is hier geen specifiek artikel over opgenomen, maar het zou zeker interessant zijn voor toekomstige publicaties.

Voor studenten, onderzoekers, auteurs en medewerkers van culturele instellingen is de bundel een absolute aanrader omdat het bestaande kennis kritisch tegen het licht houdt, maar daarbij ook de nodige nieuwe informatie toevoegt. Gelet op de beperkte aandacht voor het onderwerp is dat zeer welkom. Geïnteresseerde lezers zonder een professionele achtergrond die een beter begrip willen krijgen van de genocide op de Roma vinden in deze bundel ook veel interessante informatie. Wel is het als academisch boek natuurlijk wat droger geschreven en minder gericht op het brede publiek.