Tastbare herinneringen aan de bevrijding deel 1

WIJNAND DE GELDER - Als recensent van TracesOfWar ben je veel met de Tweede Wereldoorlog bezig. Het boek lezen, de recensie schrijven, soms een interview afnemen met een schrijver of het schrijven van een artikel voor de website. Ik maak veelvuldig gebruik van internet en sociale media op zoek naar achtergrondinformatie over een boek, een onderwerp en/of schrijver. Ook gebruik ik internet en sociale media om algemene kennis over de Tweede Wereldoorlog zelf te vergaren. Wat mij hierbij op een gegeven moment opviel was dat er over de bevrijding (1944-1945) veel te vinden is, vooral in de herinneringssfeer.

Er zijn veel voorwerpen zoals herinneringsborden, wandtegels en cloisonneś. Maar er zijn, om maar wat voorbeelden te geven, ook ansichtkaarten, houten planken, affiches, munten, theelepels en sieraden. Ik ben mij verder in de materie gaan verdiepen en kocht, nieuwsgierig geworden, gaandeweg een aantal spullen. Dan was het weer verder lezen en zoeken etc. Inmiddels heb ik dus een aantal items verzameld. Ze vormen een tastbare herinnering aan de bevrijding. En nu? Houd ik deze spullen en opgedane kennis voor mijzelf of ga ik dit delen met anderen? De laatste optie leek mij het beste.

Er zijn borden en andere objecten die bijvoorbeeld herinneren aan de mobilisatie van 1939, de Meidagen van 1940 en de Spoorwegstaking uit 1944. Ik heb mijzelf beperkt tot tastbare herinneringen aan de bevrijding. Daarover volgt een serie artikelen op deze website. De eerste twee delen gaan over bevrijdingsborden of wandborden. Het derde deel heeft ansichtkaarten als onderwerp en in de vierde en laatste bijdrage staan herinneringsartikelen centraal.


Mijn eigen verzameling borden telt inmiddels ruim vijftig borden.

Er zijn verschillende soorten en maten borden en verschillende fabrikanten. Er zijn zeer zeldzame exemplaren bij of veelvoorkomende. Er zijn gekleurde exemplaren, groene of Delfts blauwe exemplaren. Er zijn borden van keramiek, hout of metaal. Een grote verscheidenheid dus, wat ook goed te zien is op de foto. Ook de benaming is telkens weer anders: bijvoorbeeld bevrijdingsbord, herinneringsbord of wandbord. Gemakshalve gebruik ik verder de benaming ‘bord’.

Hoe dan ook, de gemeenschappelijke deler is dat ze allemaal in of vlak na de oorlog zijn gemaakt of in een jubileumjaar van de bevrijding en dus herinneren aan de bevrijding in 1944 of 1945. De marktprijzen van de borden variëren van € 10,-- tot € 95,-- afhankelijk van het soort bord. Het hangt ook af of er nog veel in omloop zijn en of de verkoper een kenner/verzamelaar is of niet.

De doorsnede van de borden varieert van circa 7½ centimeter tot en met circa 34½ centimeter. Er zijn onder andere borden in zogeheten Delfts blauw maar ook versies van zogeheten Maastrichts aardewerk. Aardewerk kan voorzien zijn van letters of figuratieve tekens. Dit zijn fabrieksmerken waarmee de productieplaats wordt aangegeven. In het merk is de naam van de plateelbakkerij of de naam de ontwerper verwerkt, soms voluit geschreven. Of een volgnummer.

Als een voorwerp geen merk heeft, betekent dit niet meteen dat het geen Delfts of Maastrichts aardewerk is, want niet alle plateelbakkerijen maakten hier gebruik van. Zo heeft maar ongeveer 1/3 van al het Delfts aardewerk een merk. Tegelijkertijd betekent een merk ook niet meteen dat het om Delfts aardewerk gaat, want merken werden ook vervalst.

Zo is bijvoorbeeld ‘Delfts aardewerk’ geen beschermde merknaam en wordt vaak gebruikt voor blauwwit-gedecoreerde keramiek. Als een voorwerp geen merk heeft, betekent dit niet meteen dat het geen Delfts aardewerk is, want niet alle plateelbakkerijen maakten hier gebruik van.


Delfts aardewerk is oorspronkelijk gemaakt om op het wit-met-blauwe Chinese porselein te lijken, vandaar dat veel Delfts aardewerk ook deze kleuren heeft en de term 'Delfts blauw' ontstaan is. Na enige tijd werd ook met andere kleuren, zoals rood, geel en groen, gewerkt.

Het Delfts blauw werd zo tussen 1650-1750 zeer populair. Rond 1800 werd de productie nihil vanwege goedkopere concurrentie uit Engeland. Nu is er nog maar één fabriek in Delft die ‘echt’ Delfts blauw produceert, ‘De Porceleyne Fles’.

Maastrichts aardewerk is de verzamelnaam voor de in Maastricht op industriële wijze gemaakte voorwerpen van porselein en aardewerk, zo vanaf het jaar 1835. Ik bedoel dan alleen de gebruiks- en siervoorwerpen en niet de vloertegels en wasbakken. Ook hier gelden natuurlijk dezelfde opmerkingen over merktekens en stempels als bij het Delfts aardewerk. Niet alles hoeft voorzien te zijn van een herkenningsteken. Ook de naam kan onterecht gebruikt worden.

Aardewerk kan aan de onderzijde gemerkt zijn met letters of figuratieve tekens. Dit zijn fabrieksmerken waarmee de productieplaats wordt aangegeven. In het merk is de naam van de plateelbakkerij of de naam van een eigenaar of ontwerper verwerkt, soms voluit geschreven. Het ontbreken van een merk is geen reden om direct te stellen dat het een vervalsing is. Niet altijd werd namelijk een merk(teken) aangebracht.

Er komen diverse termen voorbij: aardewerk, keramiek en porselein. In dit rijtje hoort ook de term ‘plateel’ thuis. Maar wat is nu precies wat?

Aardewerk zijn vaak uit klei gebakken voorwerpen voor huishoudelijk gebruik, zoals borden, potten, schalen, bekers, kruiken en tegels. Aardewerk is niet superhard en minder duurzaam maar het is veel gemakkelijker en goedkoper te maken. Aardewerk is vaak poreus zodat het vrijwel altijd geglazuurd zal worden. Keramiek ontstaat door verhitting (in bijvoorbeeld een oven). Ook keramiek wordt voorzien van een gla-zuurlaag.

Plateel is een bepaald soort keramiek (aardewerk). Het decor of motief wordt met de hand erop geschilderd voordat het voor de tweede keer gebakken wordt. Het woord plateel is afgeleid van het Franse platel, dat platte schotel betekent. Vanaf de zeventiende eeuw wordt dit soort aardewerk apart benoemd om het te kunnen onderscheiden van het porselein. Bekende plateelfabrieken zijn onder andere: Goedewaagen, De Porceleyne Fles, Regina, de Plateelbakkerij Zuid-Hol-land (PZH).

Porselein is een gemengde vorm van een weerbarstige, witte kleisoort gecombineerd met bepaalde soorten (edel)stenen, en gebakken op een hoge temperatuur. Het wordt vooral gebruikt om borden, kommen, bekers en ander eetgerei te produceren dat dienstdoet bij het opdienen en nuttigen van voedsel en drank. Porselein kan ovenvast zijn voor koken, bakken en braden. Ook decoratief heeft het een functie: vazen, kandelaars, decoratieve deurknoppen en figuren. Ook tandartsen gebruikten het voor kronen en bruggen. Antieke poppenhoofden zijn ook veelal van porselein. En denk eens aan het sanitair: het toilet of de wasbak.

Er zijn veel bevrijdingsborden gefabriceerd. Ik heb tot nu toe ruim vijftig verschillende borden gezien. Ik ken nog niet elk bord of elke fabrikant. Sommige borden zijn alleen nog te zien in een museum. Maar om een beeld te geven van de omvang en variëteit is het bespreken van de meest gangbare en bekende fabrikanten en het tonen van enkele voorbeelden van hun werk wel noodzakelijk.

De Porceleyne Fles werd in 1653 opgericht in Delft. Door de concurrentie van buitenlandse fabrieken, die harder aardewerk maakten dat ook nog eens gemakkelijker fijner beschilderd kon worden, werd halverwege de 19e eeuw overgegaan van het oorspronkelijke Delfts Blauw op massaproductie van goedkoop gedrukt aardewerk. De fabriek kreeg in 1919 het predicaat Koninklijk waarna de naam De Koninklijke Porceleyne Fles werd. Naast Delfts blauw aardewerk werden er tot 1977 ook cloisonné tegels gemaakt. Bij deze tegels worden figuren met kleine opstaande kleirandjes gemaakt en dan gevuld met verschillende kleuren glazuur. In 2008 ontstond de Royal Delft Group. In 2012 is bij de fabriek een museum geopend dat een inkijkje geeft in het productieproces. Ruim 100.000 mensen bezoeken jaarlijks het museum.


In 1834 werd de firma Petrus Regout in Maastricht opgestart voor de productie van porselein en aardewerk. Eerst onversierd maar na 1840 ook met versiering. Bekend werd het handbeschilderde boerenbont, dat van omstreeks 1840 tot 1969 werd geproduceerd en een serie rijstkommen, schalen en sakeflesjes, die Regout omstreeks 1859 speciaal voor een Japanse handelsmissie liet ontwerpen. In 1899 werd de naam gewijzigd in De Sphinx v/h Petrus Regout & Co, naar de sfinx die al sinds 1879 als beeldmerk werd gebruikt. In 1958 fuseerden twee Maastrichtse aartsrivalen, De Sphinx en Société Céramique. Het fusiebedrijf heette aanvankelijk Sphinx-Céramique, vanaf 1960 werd de naam Koninklijke Sphinx. In 1969 eindigde de productie van zowel huishoudelijk aardewerk als hotelporselein. Nu wordt er alleen nog maar keramisch sanitair gemaakt.


Het rechter bord is opgenomen in de collectie van het verzetsmuseum Friesland en ongetwijfeld bij meerdere musea. De beide hierboven afgebeelde borden kom je nog regelmatig tegen in een advertentie, bijvoorbeeld op Markplaats of Catawiki.

Een ander bedrijf in Maastricht, Société Céramique, opgericht in1863, maakte niet alleen serviesgoed en ander huishoudelijk gebruiksaardewerk maar ook sieraardewerk (vazen, herinneringsborden, beeldjes en dergelijke). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden bloemdecors gebruikt zonder decornaam en zonder stempel. In 1958 fuseerden de twee Maastrichtse aartsrivalen. Het fusiebedrijf heette, zoals eerder aangegeven, aanvankelijk Sphinx-Céramique, vanaf 1960 werd de naam Koninklijke Sphinx.


Ook het linker bord is een nog veel voorkomend bord en is ook opgenomen in de collectie van het verzetsmuseum Friesland.

Mosa (1883-1996), opgericht door Louis I Regout en zijn zoon Louis II, bleek al snel een geduchte concurrent voor de bestaande Maastrichtse aardewerkfabrieken, inclusief die van hun vader en opa Petrus Regout. Bij het eeuwfeest in 1983 mocht het bedrijf het predicaat 'koninklijk' aan de naam toevoegen. Koninklijke Mosa produceerde toen nog nauwelijks huishoudelijke artikelen. In 1996 splitste de porseleinafdeling zich af. Het nieuwe bedrijf, Mosa Porselein NV, ging echter al in 2004 failliet. Daarop volgde een doorstart onder de naam Maastricht Porselein, een bedrijf dat tot op heden porseleinen serviezen produceert in het buitenland.

Deze borden zijn dus geheel groen en variëren van 16½ tot 17 cm in doorsnede. De borden zijn zo goed als identiek gemaakt. Je kan erop zien welke geallieerde strijdkracht de stad bevrijd heeft: de Amerikaanse adelaar of de Engelse vlag in het midden. Daarna staat vermeld wat de bevrijdingsdatum en zie je de skyline van de betreffende stad.


De firma Regina (1898-1979) was een kunstaardewerk fabriek in Gouda. Het bedrijf werd opgericht in het kroningsjaar van Wilhelmina, vandaar dat de naam Regina gebruikt werd. Regina heeft steeds per bepaalde periode een bijzonder type aardewerk gemaakt. Delfts aardewerk was van 1935 tot 1979 een item waarop van 1935 tot 1950 ook veel bloemmotieven werden gebruikt. In 1979 werd de fabriek gesloten. De naam werd verkocht aan Artihove die tot 1993 nog Regina modellen maakte.


Nogal een verschil in maatvoering. Beide borden geven de trots op Nederland en het koningshuis van Oranje weer. In de rechter ook een afbeelding van een geopende Bijbel. Het geloof speelde in de periode voor, tijdens en na de oorlog een belangrijke rol in de maatschappij totdat de ontzuiling en ontkerkelijking begon in de jaren zestig.

Tot zover deze eerste bijdrage. In het tweede deel gaan we verder met het bespreken van andere fabrikanten en borden en komen ook enkele bijzondere en buitenlandse borden aan de orde. Voor vragen en opmerkingen: u kunt mij via de website benaderen. Uiteraard ook als u een bord of iets anders wilt aanbieden of andere informatie heeft.

Bronnen:
- www.royaldelft.com geraadpleegd aug. & sept. 2021
- www.mosa.com/nl-nl geraadpleegd aug. & sept. 2021
- www.delftsaardewerk.nl geraadpleegd aug. & sept. 2021
- www.de-delftse-pioen.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.geheugen.delpher.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.verenigingmaastrichtsaardewerk.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.museumgouda.nl geraadpleegd sept. 2021
- ‘Gedenkborden voor het verzet en geschiedschrijving’, Tidenge 2011, C.C. de Kool-Verhoog, blz. 128 t/m blz. 135
- ‘Mini-mysterie: hoe zit het met dat bord van McArthur?’, Leeuwarder-Courant, maandag 23 juli 1979 pag. 9