Emile Tielman, een krijgsgevangene van de Japanners

Stadswacht - poster (1941) Bron: Wikipedia

De leden waren niet echt soldaten, maar burgers die één keer per week trainden, met als doel schieten te voorkomen en waar nodig de orde te handhaven. We droegen wapens, maar waren niet uitgerust als een professioneel leger. Ik was gestationeerd in Batavia, de hoofdstad van Java. In de nacht van 5 maart werd ik, samen met andere leden van de Stadswacht, ondergebracht in het hoofdkantoor van een grote oliemaatschappij. Niemand sliep en toen we mitrailleurvuur hoorden, wisten we dat de Jappen geland waren. Het geluid van geweervuur kwam steeds dichterbij, totdat dit het gebouw bereikte. We kregen van onze commandant de opdracht om een stuk witte doek om onze rechterarm te dragen en buiten het gebouw hing een witte vlag omdat verzet nutteloos was. Toen zag ik voor het eerst Japanse soldaten. Een Japanse officier met een half dozijn soldaten kwam het gebouw binnen en vroeg naar onze commandant, die hij aansprak met de volgende woorden: "Voor u is de oorlog voorbij". Vervolgens schakelde hij zijn eenheid in, die zich in het gebouw verspreidde.
Dat was mijn eerste dag van gevangenschap, die zou eindigen op 26 augustus 1945 in de jungle van Sumatra.

Vroeg in de ochtend van 6 maart werden we naar de parkeerplaats van het gebouw gedreven en naar een gevangenis afgemarcheerd. Deze gevangenis werd kort voor de oorlog gebouwd als modelgevangenis van de Nederlandse regering. Het had een zeer ruime binnenplaats en de kant tegenover de ingang was gebouwd in een halve cirkel en verdeeld in 3 delen. Ze heetten cirkelblok I, II en III. De Stadswacht was gehuisvest in het middendeel cirkelblok II. De rest van de gevangenis bestond uit cellen voor 1 en 2 personen. De sanitaire omstandigheden waren redelijk. Geleidelijk aan pikten de Nips (Japanners) de Europese mannen op en de gevangenis liep vol en toen de gevangenis vol was,was ze gevuld met advocaten, artsen, hooggeplaatste leidinggevenden, bedrijfsleiders, jonge kinderen, die te jong waren om te worden opgeroepen.
De Japanse commandant, een econoom behandelde ons goed en was zeer mild.
Hij liet de leiding van de geïnterneerden over aan de commandant van de Stadswacht, we mochten één keer per week pakketjes van familieleden ontvangen, zelfs familieleden mochten dagelijks eten sturen. Vroeg in de ochtend ontgrendelden de inheemse bewakers het cirkelblok en de cellen en konden de gevangenen doen wat ze wilden. Kaarten, sporten, lezen, je was vrij om te doen wat je wilde. 7.30 uur Tokyo tijd werdem we ingesloten voor de nacht, dat was de dagelijkse routine.
De Hongaarse Dansband van het grootste hotel in Batavia werd ook opgehaald, ze mochten hun instrumenten meenemen. Eén keer per week traden ze op voor ons en de Japanse commandant vond het zo leuk dat hij de show regelmatig bijwoonde. Hij stond ons toe om met Kerst een primitief podium te bouwen en komische sketches op te voeren. Hij woonde deze show ook bij en had het grootste plezier.

Het eten was eetbaar. In de ochtend koffie met een stuk brood, gebakken van maïzena, lunch bestond uit rijst met een soort soep, het diner was dezelfde patroon.
We mochten zelfs sneldragende fruitbomen planten langs het toegangspad dat van de ingang van de gevangenis naar het cirkelblok leidde en elke ochtend kreeg een aantal gevangenen vanuit de gevangenis toegang tot de ruimte rond de gevangenis tot aan de gevangenismuur die de hele gevangenis omringde. Ik was een van hen en we kweekten tomaten en allerlei groenten. De groenten en fruit waren een leuke variatie op het menu en buiten werken brak de eentonigheid.

Bandoeng

Deze routine duurde tot 14 februari 1944. Op die dag werd onze kampleider opgeroepen door de Japanse commandant en kreeg te horen dat de gevangenis moest worden ontruimd en dat alle gevangenen naar Bandoeng moesten worden vervoerd, een stad waar ik 15 jaar woonde en waar mijn ouders woonden.
In de nacht van 15 febr. werden we naar het station afgemarcheerd. We stapten in het donker in de trein en verlieten Batavia om na 6 uur in Bandoeng aan te komen. We werden ondergebracht in een enorm complex van militaire barakken, al bezet door mannen die in die stad werden opgepakt en ik werd verenigd met mijn vader die 4 weken na het begin van de Japanse bezetting van Java was opgepakt.

Weer dezelfde routine. Je kon je vrij bewegen op de compound, praten met vrienden of doen wat je wilde doen.
Deze internering verschilde van die in Batavia omdat er werkgroepens werden uitgezonden om te werken aan verschillende taken in de stad, wat er in Batavia nooit is gebeurd.

Op een ochtend toen ik in de rij stond voor vrijwillige dienst, had een Japanse kok 4 man nodig. 2 om hem te helpen bij het koken en 2 om hout te hakken om zijn vuur gaande te houden. Ik deed bood me aan voor de houthakkers job en men selecteerde mij. Dat was de leukste baan tijdens mijn internering, want voor een Japanner was de kok een uitzondering. Hij was zachtaardig en blijkbaar, omdat hij altijd met voedsel bezig was, was hij ook genereus in het weggeven ervan.
Het was een gezonde baan, de hele dag hout hakken, niet roken omdat sigaretten niet beschikbaar waren, al het goede eten dat je kon eten en het resultaat was een gespierd lichaam.
De kok stond ons ook toe om het overgebleven eten mee naar het kamp te nemen, wat ik deed als een lekkere maaltijd voor mijn vader.

Zoals gewoonlijk duurde dit niet lang. Medio juli 1944 werd de ex-Stadswachtcommandant door de Japanse commandant ontboden en geïnformeerd dat de Stadswacht nu als een militaire eenheid werd beschouwd, omdat we wapens bij ons hadden toen we ons overgaven. Daarom moest de Stadswacht worden teruggebracht naar Batavia en geïnterneerd in een kamp voor krijgsgevangenen.
Deze keer werden we overdag naar het station afgemarcheerd en toen ik omkeek zwaaide ik mijn vader gedag, om hem daarna nooit meer te zien.

Terug in Batavia werden we ondergebracht in een groter complex van militaire barakken dan die in Bandoeng en toen we aankwamen was er al een aanzienlijke hoeveelheid krijgsgevangenen. De routine was hetzelfde, je had bewegingsvrijheid in het kamp en er werden ook groepjes uitgezonden om in de stad te werken. Het grote verschil met het kamp in Bandoeng was dat dit kamp een doorgangskamp was. Groepen krijgsgevangenen werden over zee vervoerd en het was niet bekend waarheen. Het was midden 1944, de Amerikanen rukten op in de Stille Oceaan, maar toch werden we redelijk goed behandeld. De artsen in het kamp hadden nog steeds de beschikking over een beperkte hoeveelheid medicijnen en behandelden de zieke krijgsgevangenen en je moet echt ziek zijn om vrijgesteld te worden van een taak. Een zieke man, gediagnosticeerd met dysenterie, was zeker vrijgesteld. Het was bekend dat veel krijgsgevangenen, alleen maar om een opdracht te ontwijken, naar een ziek persoon, met de diagnose dysenterie, toe gingen, een monster van zijn uitwerpselen namen en zichzelf besmetten door het te consumeren. Een ander verschil van dit kamp met een burgerkamp was het bevel dat elke krijgsgevangene zijn hoofd helemaal kaal moest laten scheren. Mijn hoofd ook en voor het eerst in mijn leven heb ik een kaal hoofd. Ik moet toegeven dat het goed voelde. Toen kwam op 13 september 1944 de opdracht: de Stadswacht moest klaar zijn voor transport.

Ik moet toegeven dat vanaf de eerste dag van mijn internering tot 13 sept. de geïnterneerden redelijk goed behandeld werden. Het eten was eetbaar, geen gastronomisch eten natuurlijk, de Jap. bewakers trokken zich nauwelijks iets van ons aan, het beheer van de kampen werd overgelaten aan onze ex-militaire commandanten als leiders, ik heb nooit een sadistische afranseling of moord op krijgsgevangenen meegemaakt. Wreedheden, zoals die tijdens de dodenmars van Bataan, toen Amerikaanse krijgsgevangenen werden doodgeschoten als ze tijdens de mars instortten, werden niet begaan. Gruweldaden begaan in Nederlands-Indië waren van horen zeggen, zoals de groepsverkrachtingen van verpleegsters en het afsnijden van hun borsten. Maar dit zou zijn gebeurd in het begin van de oorlog, toen de Jappen Borneo binnen vielen en de oliebronnen in Balikpapan vernietigd vonden en uit wraak pleegden zij die gruweldaden. Geen enkele geïnterneerde van kamp werd ooit gedood. Je kon makkelijk vluchten, maar het sloeg nergens op, want je werd meteen opgepakt, herkend als geen autochtoon en natuurlijk waren er informanten. De beste filosofie was, de oorlog uitzitten, wat niet eeuwig kon duren en zien wat er gebeurt.

Junyo Maru

Nadat het bevel voor transport bekend was, deden wilde geruchten de ronde in het kamp. Het ene was transport over zee, het andere dat we verder landinwaarts werden getransporteerd, maar niet de definitieve bestemming.
Transport over zee betekende 99% rampspoed. De Amerikaanse vloot had de overhand gekregen in de Pacific. Zo ook de Britse marine in de Indische Oceaan. Transport verder landinwaarts betekende dat we de oorlog konden uitzitten. Wat werkelijk onze bestemming was, werd een paar dagen later duidelijk.
Vroeg in de morgen van 14 september werd de Stadswacht op de binnenplaats opgesteld en naar het station gemarcheerd. We stapten in de trein en er werden weddenschappen afgesloten. Zou de trein naar de haven van Tandjong Priok gaan of landinwaarts? Hij reed naar de haven, en nu wisten we het. Het was vervoer over zee, waarheen, wisten we niet.

De Junyo Maru, een Japans vrachtschip. Hier in 1933 Bron: Wikipedia

Bijzonderheden over het instappen, de vracht, vertrek volgen in een apart artikel, wat ik opschrijf is mijn persoonlijke ervaring.

Het aan boord gaan was laat in de middag zaterdag 14 september klaar, het schip bleef in de haven. Zondag de 15^e en maandag de 16^e voeren we vroeg in de ochtend de haven uit. Het schip voer door Str. Soenda en toen de westkust van Zuid-Sumatra in zicht kwam, volgde het schip de kustlijn, maar bleef 15 mijl uit de kust. Overdag ging alles goed, ook 's nachts en het werd dinsdagochtend 17 september, het was middag en het einde van de dag naderde.
Toen gebeurde het.

Het was rond 17.30 uur 's avonds, we hadden net ons avondmaal en ons rantsoen water gekregen en terwijl ik de dop op mijn waterfles aan het schroeven was, hoorde ik een man bij de reling roepen: "Kijk, een f.... torpedo." Toen een diepe gedempte explosie.
Het luik, dat het voorste ruim afdekte, vloog open en ik zag 5 lichamen de lucht in vliegen, duidelijk als silhouetten tegen de lucht alsof ze door een gigantische veer werden losgelaten. Het drong niet tot me door, dat we geraakt waren, tot de tweede explosie achter aan het schip. Ik keek over het water en zag het oppervlak snel stijgen, dat betekende dat het schip aan het zinken was.
Er was nu overal paniek, mannen aan dek vochten om bij de reling te komen en degenen die benedendeks in de ruimen waren, schreeuwden, vochten en worstelden om de ruimen te verlaten.

De laatste reis van de Junyo Maru Bron: Bert Heesen, TracesOfWar

Het schip had 3 legertrucks verankerd op het bovendek en een soldaat die onder een van de vrachtwagens lag om te schuilen, werd met zijn hand onder de achterband van de vrachtwagen gevangen, toen de vrachtwagen door de explosie verschoof. Hij probeerde hem verwoed te bevrijden. Ik zal nooit weten of het hem gelukt is. Ik vocht me een weg naar de reling en toen het dek ca. 1 meter boven water was, sprong ik en zwom weg van het schip, zo ver mogelijk, om weg te komen van het zuigen toen het schip ten onder ging.
Ik keek achterom en zag dat het schip in tweeën was gebroken, de boeg stak als een gigantische driehoek uit het water, maar werd steeds kleiner tijdens het zinken, totdat ze volledig verdween.
De oceaan was nu bedekt met lichamen, dood en levend en allerlei drijvend puin, er dreven een paar vlotten overladen met schipbreukelingen maar geen reddingsboten.
De zon dook onder de horizon en het werd donker.

Het enige wat ik deed was richtingloos watertrappelen. Het was nu pikkedonker, de lucht was bewolkt. Het geschreeuw begon. Kreten in het Nederlands, Engels en Maleis om hulp, velen in doodsangst, de haaien hadden hun prooi gevonden.
Toen het schip ten onder ging vervoerde het ook een lading olievaten. Ze dreven vrij rond en stuiterden door de deining van de oceaan tegen elkaar aan.
Het resultaat was zo'n griezelig en onheilspellend geluid en samen met het geschreeuw om hulp alom, niet voor te stellen.
Dan het idee dat je watertrappelde in de oceaan met honderden meters water onder je, wat alleen maar betekende: watertrappelen of verdrinking. Ik bad om kracht en om niet aangevallen te worden door een haai en op de een of andere manier overleefde ik de eerste nacht.

De volgende dag, nadat de zon op was, zag je alleen maar drijvende lichamen, puin, maar geen vlot of reddingsboot in zicht.
Zoals ik al eerder schreef, had ik door het vrijwillig houthakken in Bandoeng en later in verschillende klussen in Batavia een heel sterk lichaam ontwikkeld, maar ik begon nu moe te worden.
De dag ging voorbij en de tweede nacht kwam. Inmiddels was ik fatalistisch en klaar om op te geven. Maar er was een innerlijke stem die zei: "Geef niet op, je bent te jong om te sterven." Ik was toen 28 jaar. Door een wonder overleefde ik de tweede nacht en bij zonsopgang de volgende dag zag ik het schip, een korvet, dat bedoeld was als escorte voor het vrachtschip. Ik hallucineerde en toen ik het schip zag dacht ik dat ik een fata morgana zag. Dat was het niet en tot mijn grote vreugde voer het in mijn richting. Ik dacht dat de uitkijk me zag en het schip me probeerde te redden. Maar het veranderde van richting en maakte een bocht van 90⁰ op ongeveer 200 voet afstand.
Daarna lag het stil in het water om de overlevenden van een vlot aan boord te nemen. Ik was echt in paniek. Dit was mijn laatste kans om te overleven. Als ik het schip zou missen, zou ik zeker verdrinken. Ik begon naar het schip toe te zwemmen en naderde het voet voor voet en had nog ongeveer 60 voet te gaan, toen het schip begon te bewegen. Het had alle overlevenden van het vlot opgenomen en vervolgde zijn weg.
Ik probeerde het schip met mijn laatste krachtsinspanningen te bereiken, maar het was op snelheid gekomen en ik zat er nog steeds 10 voet achter. Gelukkig een Japanse matroos, met een touw in zijn hand, zag me. Hij gooide me het touw toe, het schoot tekort en ik kon het niet pakken. Hij gooide het een tweede keer en ik bad: "God, laat me het vangen. Dit is mijn allerlaatste kans." Ik ving het touw en de matroos sleepte me naar het schip, totdat ik boven de schroef van het schip was. Ik voelde het onder mijn voeten kolken. De matroos zag het gevaar, trok me weg en sleepte me aan dek. Ik was veilig, na ±38 uur in de oceaan te hebben gedobberd.
Het enige wat ik kon doen was op het dek zitten, met mijn hoofd tussen mijn knieën, en de wereld aan me voorbij laten gaan. Toen schudde iemand me heftig. Ik keek op en zag een arts met een flesje jodium in de ene hand en een dun wattenstaafje in de andere. Hij wees naar mijn benen. Ik keek naar hen en begreep wat hij bedoelde.
Ik had een vingerlange wond op mijn linkerbeen, blijkbaar veroorzaakt door een stuk in het zoute water drijvende puin. De wond was zo diep uitgebeten dat je er gemakkelijk je wijsvinger in kon leggen. Hij doopte het wattenstaafje in de fles en desinfecteerde de wond. Ik was me niet bewust van de pijn, het enige dat ik wilde was rusten.

Het schip vervolgde zijn koers. Overlevenden die met touwen te bereiken waren, werden aan dek gehesen, degenen die niet te bereiken waren, werden achter gelaten.
Overal waar je keek, zag lijken drijven, je zag de pijn in de ogen van de ongelukkigen die buiten het bereik van een reddend touw waren, maar je was zo apathisch, dat alleen deze gedachte in je opkwam: "Godzijdank. Ik ben het aan dek en niet in de oceaan."
Het schip voer een rechte koers, het week nooit af of veranderde zijn koers niet voor een drijvend vlot of overlevende en laat in de middag voer het de haven van Padang binnen waar het aanmeerde. We werden aan land gezet en naar een groot magazijn gebracht waar we gevoed werden en konden rusten. Ik strekte me uit op de kale vloer en sliep meteen. Na een paar uur arriveerden legertrucks en we werden naar een ontruimde gevangenis in de stad gereden en afgezet.
Hier moesten we de nacht doorbrengen. De omstandigheden in de gevangenis waren onmenselijk. Helemaal geen sanitaire voorzieningen. De afvoergoten liepen over van menselijke uitwerpselen en maden, de stank van urine was misselijkmakend en je bed was de kale vloer van de cel, vol kruipende de luizen, geen gelegenheid om een bad te nemen of te wassen, niets, zelfs niet de kleinste voorziening.
Maar je was zo apathisch dat niets er meer toe kon doen. Ik sliep de hele nacht door, me niet bewust van de luizen.

Pakan Baroe

De volgende ochtend vroeg werden we op legertrucks geladen en begon de tocht over Sumatra naar Pakan Baroe. We staken de evenaar over en zagen het monument, opgericht door de Nederlandse regering, op de plek waar de denkbeeldige lijn de weg kruiste.
We bereikten ons kamp in Pakan Baroe in de schemering en zagen andere kampen met P.O.W.'s die eerder waren aangekomen.
De omstandigheden waren zwaarder. Het kamp bestond uit een houten structuur, opgetrokken op een open plek in de jungle, geen sanitaire voorzieningen of hygiëne, niets. Het eten was niet voldoende en de arbeid vermoeiend. De gevangenen moesten een spoorweg aanleggen en naarmate de spoorweg vorderde moesten we het oorspronkelijke kamp evacueren, om in een ander kamp te worden ondergebracht. De Jappen vierden de zondagen niet, dus je werkte 7 dagen per week en dat eiste zijn tol. Vele overlevenden, a verzwakt door de beproevingen, stierven en onze aantallen waren aanzienlijk verminderd.
Binnen 2 weken kreeg Ik malaria , net als veel anderen .

Het werd Kerstmis 1944. Ik herinner me dat we een boompje in de jungle vonden, dat leek op een groenblijvende boom. We namen de boom mee naar het kamp en maakten met lappen kleding kleine strikken die op sneeuwvlokken leken. Dat was onze kerstboom. Na Kerst begon 1945.
De malaria-aanvallen kwamen vaker voor. Ik liep Beri-beri op, een ziekte veroorzaakt door een volledig gebrek aan vitamines, waarbij het vlees van het lichaam opzwelt als een ballon en zo zwak werd dat ik naar het hoofdkamp, aan het begin van de spoorweg, werd gestuurd, . Dat was juli 1945. In dat kamp maakte ik voor mezelf een paar houten klompen en op een dag schaafde ik de binnenkant van mijn rechtervoet bij de enkel. Het kleine krasje groeide uit tot een tropische zweer en omdat mijn lichaam niet de minste weerstand had om de infectie te bestrijden, werd het één grote etterende zweer. We hadden nog steeds onze eigen artsen in het kamp, helemaal geen medicijnen of antibiotica. De enige manier om de wond schoon te maken was met maden. Vliegen legden hun ei in de wond, die werd vervolgens omwikkeld met vodden gedesinfecteerd door de zon en na een week, toen een arts het verband eraf haalde, sprongen de maden uit de wond. Maar de wond was schoon.
Toen kreeg ik dysenterie. Gelukkig was het goedaardig, als je amoebe-dysenterie opliep betekende dat een zekere dood.
Ik was zo zwak en ziek dat ik alleen maar met de grootste inspanning kon bewegen en wachtte op het einde.

Vrijheid

Augustus 1945. In het kamp deden geruchten de ronde dat de oorlog voorbij was omdat er een ongewone activiteit werd waargenomen in de Japanse afdelingen. Papieren werden verbrand, hun houding ten opzichte van ons veranderde en er kwam meer voedsel in het kamp. Toen werd onze kampcommandant op 26 augustus bij de Japanse commandant geroepen en kreeg hij te horen dat Japan de oorlog had verloren en hij zich nu overgaf aan de Nederlanders.
Toen het nieuws officieel bekend werd in het kamp voelde ik een grote opluchting en vreugde. Ik had het gehaald.
Nu werden hulpgoederen door de Britse luchtmacht vanuit Singapore in het kamp gedropt, medicijnen, voorraden, kleding. Door het goede eten en de juiste medicijnen herstelde ik snel.
Het hele kamp werd in november '45 ontruimd en naar Palembang gevlogen, waar we werden ondergebracht in een beveiligd deel van de stad, dat we 'The Concession' noemden. We zouden nu brieven kunnen schrijven. Ik schreef mijn moeder dat ik nog leefde en de oorlog overleefd had en vroeg of mijn vader al thuis was gekomen. Ze schreef in haar antwoordbrief, dat mijn vader op 25 maart 1945 in het kamp was overleden.
Toen we Kerst vierden en we allemaal samen waren, telden we hoeveel er nog over waren van de groep die Tandjong-Priok op 16 september '44 verliet. De teller kwam uit op 79.
Van de 6500 mannen die toendertijd Java verlieten, bleven 79 overlevenden over. Ik ben een van hen

We konden Palembang niet verlaten, tot na een paar maanden. Er was nog geen regering gevestigd op Java, er was angst voor vijandelijkheden van de inheemse bevolking en uiteindelijk in februari. '46 mochten we naar Java. Ik werd herenigd met mijn moeder en zus, gelukkig waren ze in goede gezondheid.
Ik kon nog niet aan het werk, ik had nog malaria en beri-beri en in april '46 werd voor 1 jaar naar Nederland gestuurd om te herstellen.
Ik volgde in dat jaar een cursus meteorologie en keerde in april 1947 terug naar Indonesië als meteoroloog.

Bron: Emile Tielman