Bij ons onderzoek naar Nederlandse dwangarbeiders in Dassel[1] kwamen we in hun brieven veelvuldig de naam Jozef (of Joseph) tegen. De studenten Gerard Schampers[2] en Frans Linders[3] weigerden de loyaliteitsverklaring te tekenen en werden daardoor voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland gestuurd. In hun brieven naar huis hadden ze het vaak over een Jozef. Een medestudent die in kamp Erika niet door de keuring was gekomen. Deze Jozef kon gelukkig naar huis, Gerard en Frans niet. Maar wie was Jozef?
In het eerste deel[4] van de brieven van Gerard Schampers schreven we nog dat we Jozef niet hadden kunnen vinden. Hij werd in een van de brieven in één adem genoemd met Ton Pijnenburg[5]. Gerard schreef vanuit een subkamp van kamp Erika: “We zitten verdeeld over twee kampen, omdat er te veel zijn voor een kamp. De Helmonders zitten vrijwel bij elkaar in 't kamp Junne, 't bijkamp, behalve Jozef en Ton Pijnenburg. Jozef is tussen de Limburgse groep verzeild geraakt en zit in 't andere kamp.”[6]
Hieruit zou je kunnen opmaken dat Jozef en Ton broers waren, maar er kwam geen Jozef voor in de familie Pijnenburg.[7] Jozef schreef zelf op 10 mei 1943 een briefkaartje[8] aan de familie Schampers:
Ommen, 10 Mei 1943
Beste Vrienden,
Even 'n berichtje. Zoals jullie van Gerard al vernomen zult hebben, zijn we wel weer bij elkaar. Ik zat hier vrij eenzaam. Vanochtend ben ik gekeurd met 't resultaat dat 6 uur werk in Duitsland unfähig werd bevonden, dankzij m'n attest natuurlijk. 'n Bof hè. Gerard wordt waarschijnlijk vanavond nog gekeurd. Alle keuringen hebben nl. in kamp Erica [...] plaats. Hij heeft natuurlijk ook alle kans afgekeurd te worden. Waarschijnlijk worden wij hier in Nederland tewerk gesteld. Laten we 't beste hopen. Voor Frans vrees ik. Die is vanmorgen gekeurd, maar ik kan 'm niet te spreken krijgen.
Dus is 't nieuws goed voorlopig. U zult 't wel aan andere bekenden doorgeven, want ik kan U niet allen afzonderlijk schrijven. Doe ze ook de groeten van mij.
Veel hartelijke groeten
Joseph
Zojuist sprak ik Frans L. Hij is goedgekeurd voor lichte arbeid in Duitsland. Hij laat alle bekenden van mij groeten. Willen jullie ze overbrengen?
Je zou zeggen dat we nu Jozef wel gevonden hadden. Echter, zowel Gerard[18] als Frans[19] schreven over het overlijden van de vader van Jozef. Ze hadden via een brief van de familie Heling op 8 november 1943 te horen gekregen dat hij was overleden. Dit bracht ons aan het twijfelen. Uit de geboorteakte van Jozef bleek namelijk, dat er bij zijn geboorte geen vader geregistreerd was[20]. Zijn moeder, Augusta van den Eijnden[21], lijkt daarna ook niet getrouwd te zijn geweest en Jozef lijkt ook nooit erkend te zijn door zijn vader. Zijn moeder overleed in 1968 en ligt alleen begraven.[22] Er lijkt dan ook geen sprake geweest te zijn van een vader in het leven van Jozef.
Hierdoor konden we Jozef niet met zekerheid toewijzen aan Joseph van den Eijnden, want wie was dan de vader die in 1943 overleed?
Jozef studeerde na de oorlog af aan de Katholieke Economische Hogeschool in Tilburg. In 1953 verhuisde hij naar Nijmegen en trouwde in 1956 met Petronella Sengers.[37] Ze kregen één zoon. Jozef werkte onder andere voor het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk.[38] Voor de gemeente Bemmel deed hij tussen 1958 en 1963 onderzoek naar de huidige en toekomstige welzijnsvoorzieningen in die gemeente. Het 'functioneel structuuronderzoek der gemeente Bemmel' werd in 1963 gepresenteerd.[39]
Jozef verhuisde in 1975 terug naar Bakel, uiteindelijk overleed hij in 1988 op 69-jarige leeftijd in Eindhoven.[40] Hij ligt met zijn vrouw begraven op het kerkhof in Mierlo.[41] We hopen de familie van Jozef nog te vinden en misschien, heel misschien, duiken er nog brieven op die hij van zijn vrienden in Dassel kreeg.
Het is ruim een jaar geleden dat ik schreef over het Ommenlied. Een lied, door een student geschreven in Kamp Erika in Ommen. In dit kamp werden de studenten verzameld die weigerden de loyaliteitsverklaring te tekenen. Zij dienden zich te melden voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. De ruim 3.000 studenten[note]Leeuw, A.J. van der, De universiteiten en hogeschoolen, in Onderdrukking en verzet, deel 3, pagina 331.[/note] kwamen op 6 mei 1943 in Ommen aan. Nooit was duidelijk wie het lied daadwerkelijk schreef, tot nu!
Tijdens de eerste dagen van het verblijf van de studenten in Ommen werd er een tekst geschreven op het lied ‘Verlaten’[note]Woudenberg, E. & Freese, F., Post uit Berlijn, pagina 33.
Groenhart, K., Koffer uit Berlijn, pagina 37. [/note] uit 1935 van Willy Derby. Het refrein is nagenoeg hetzelfde gelaten. Door wie het Ommenlied precies werd geschreven, bleek lastig te achterhalen. In diverse bronnen komen verschillende namen naar voren. In de meeste wordt wel een vergelijkbare naam gevonden: Ad Klerck[note]Woudenberg, E. & Freese, F., Post uit Berlijn, pagina 35. [/note], Ad Klerkce[note]Dokter, H.J. e.a., Een onbelicht verleden, pagina 44.
NIOD, 246 Collectie Verzetsgedichten, 2050 Ommenlied. [/note] of Ad Alerkoo[note]NIOD, 250h Ommen, Arbeitseinsatzlager Erika, 104 Tekst van het Ommen-lied, 5 mei 1943. [/note].
Het is nu bijna drie jaar geleden dat ik de brieven van Gerard Schampers in handen kreeg. Een student in oorlogstijd, wonend in Helmond en studerend in Tilburg. In 1943 werd hij, met een groep andere studenten, naar Duitsland gestuurd. Eerst naar Herzberg am Harz, daarna naar Dassel. In juni en augustus 2023 bezocht ik Dassel al tweemaal. In oktober 2024 keerde ik samen met buurman Eric, voor een derde keer terug, waar we voor het eerst Herzberg am Harz aandeden. Nu, eind maart 2025, gaan we voor een vierde keer richting Dassel.
Eigenlijk heeft het niks te maken met de dwangarbeiders in Dassel Ook in Uslar, een plaatsje zo'n 20 kilometer ten zuiden van Dassel, huisde een aantal student-dwangarbeiders gedurende een paar maanden van 1943. Dit was een andere groep dan in Dassel, deze mannen werden eerst in Braunschweig tewerkgesteld om in juli 1943 naar Uslar overgeplaatst te worden. Daar werkten ze drie maanden tot ze op 1 november 1943 werden doorgestuurd naar de munitiefabriek in Herzberg am Harz.[note]TracesOfwar.nl - Nederlandse studenten in een munitiefabriek.[/note]
In Uslar werkten deze studenten in de Ilse & Co. Möbelfabriken, waar ze munitiekistjes in elkaar timmerden. Jan Brölmann schreef er over: “We timmeren een kistje met studenten aan soort lopende band. We wisselen elkaar af om het eentonige te vermijden. ‘s-Avonds naar buiten de majestueuze natuur bewonderd. Heimwee naar huis.” Een aantal van deze zijn bewaard gebleven en nog te bezichtigen in het plaatselijke museum.
Inmiddels hadden we Dassel drie keer bezocht. Onderweg naar Dassel zie je Uslar al op de borden staan, we waren er echter nog niet geweest. We willen vooral kijken of we de plek kunnen vinden waar de studenten gewerkt hebben. Uit onderzoek vooraf bleek dat Ilse een nogal grote fabriek was, in de jaren '50 werkten er 2.800 mensen.[note]Ilse Technik - History.[/note] In Uslar werd er in ieder geval op drie verschillende plekken gewerkt, waarbij Werke I en II veruit de grootste waren.
Ilse & Co zelf is ondertussen aanzienlijk gekrompen en zit niet meer in de panden van weleer. Ze maken nu enkel nog tafeltjes voor caravans in een fabriek op het industrieterrein aan de rand van de stad. De grootste gebouwen van Werke I en II zijn nog duidelijk in het straatbeeld te herkennen.
In het museum van Uslar laat een maquette zien hoe Werke I er op z'n hoogtepunt uitzag. Het grote gebouw links staat er nog, maar het hoge gebouw in het midden is compleet verdwenen, net als alle laagbouw er omheen. De eigenaarsvilla vooraan is nog wel bewaard gebleven en in de hallen helemaal rechts op de foto zit tegenwoordig een supermarkt.
Waar de foto van de slaapzaal precies in de Ilse & Co complexen is genomen, weten we op dit moment nog niet. Werke I en II lijken in ieder geval af te vallen. De foto werd niet herkend door de huidige bewoners en de gebouwen lijken anders gebouwd. De foto zou dus in een van de gesloopte gebouwen gemaakt kunnen zijn.
Lees ook de andere delen in deze serie:
- Dasselse dwangarbeiders: Rondje vier (1/4)
- Dasselse dwangarbeiders: Op zoek naar meneer Sluis (2/4)
- Dasselse dwangarbeiders: Op zoek naar de familie Fischer (3/4)
- Dasselse dwangarbeiders: Uslar (4/4)