Documentairemaker Willy Lindwer en schrijver Guus Luijters hebben de handen ineengeslagen voor het project ‘Verdwenen stad’. Onder die naam verschenen in 2024 een film en een boek. Deze recensie gaat over die laatste, waar naast bijdragen van Lindwer en de begin dit jaar overleden Luijters ook bijdragen staan van Remco van Doren, Tim Olfert van der Steen en Johannes Houwink ten Cate.

Luijters en Lindwer kwamen in het begin van de coronatijd op het idee om een film en boek te maken over Amsterdam, hun beider geboorteplaats, en de Tweede Wereldoorlog. Ze wilden vooral onderzoeken hoe het mogelijk was dat de Joodse bevolking van de stad midden in de oorlog in zo’n snel tempo vrijwel volledig kon worden gedeporteerd. Ze ontdekten de rol daarin van de Amsterdamse Gemeentram, een openbaar vervoerdienst die in 1943 met de Gemeenteveren fuseerde tot GVB.

“We wisten dat de tram Joden had afgevoerd, maar we hadden geen idee van de systematiek en de massaliteit die daarachter schuilging”, zo wordt in het voorwoord gesteld. “De bezetter had de tram als deportatie-instrument ingezet”, bleek gaandeweg het onderzoek. Dit weinig bekende, tragische verhaal wilden Lindwer en Luijters met hun boek en film vertellen. Niet in het laatst omdat het allemaal ‘zomaar’ leek te zijn gebeurd, met weinig tot geen tegenwerking van mensen en organisaties.

Bij het maken van hun boek en film werden Lindwer en Luijters geholpen door de facturen die de Gemeentetram / GVB voor de inzet van materieel en mensen aan de bezetter stuurde. Sommige facturen bleven overigens onbetaald en er werd tot 1947 geprobeerd daar wat aan te veranderen. De auteurs vragen zich terecht af wie die rekeningen dan had moeten oppakken, aangezien de bezettingsmacht van enkele jaren eerder niet meer bestond.

‘Verdwenen stad’ begint sterk met een duidelijk voorwoord, maar boet daarna wat aan tempo en leesbaarheid in. Het deel met de titel ‘De Jodenvervolging, de Amsterdamse Gemeentetram en het GVB’ gaat soms een beetje van de hak op de tak en er staan veel herhalingen in over personen, locaties, aantallen en gebeurtenissen. Af en toe iets herhalen om de lezer bij de les te houden, dat is uiteraard prima. Maar de mate waarin dat in dit deel van het boek gebeurt, komt eerder slordig over, alsof de tekst niet goed is geredigeerd.

Een ander deel van het boek is zo’n veertig pagina’s lang en gaat over de al genoemde facturen van de Gemeentetram / het GVB aan de bezetter voor de inzet van mensen en materieel. Joodse inwoners van Amsterdam werden met de trams naar treinstations gebracht, en vandaar naar kampen. Johannes Houwink ten Cate, die de auteurs op deze facturen wees, verzorgde de inleiding en Remco van Doren de analyse van de facturen. Dat laatste is de eerste paar keer interessant, en ook als er bijzonderheden te melden zijn, maar levert verder toch vooral telkens dezelfde soort opsomming op. Als lezer dreig je dan uit het oog te verliezen waar het hier ook alweer over gaat, namelijk deportaties van mensen.

Gelukkig volgen daarna de beste delen van het boek. Eerst komen er zo’n twintig overlevenden en ooggetuigen aan het woord in korte, individuele hoofdstukken. Dit soort getuigenissen zijn altijd waardevol en niet zelden indringend. De eerlijkheid gebiedt ook te zeggen dat de link met de tram in sommige van deze getuigenissen beperkt blijft tot een enkele zin. In het laatste deel van het boek gaat Guus Luijters langs een aantal ‘schuldige plekken’ in de stad, waarbij hij ingaat op wat daar is gebeurd en wat daar anno nu nog van te zien is.

‘Verdwenen stad’ heeft de schijnwerpers op een onderwerp gezet dat eerder vooral onderbelicht is gebleven, en dat is wat de auteurs voor ogen hadden. In reactie op film en boek heeft het GVB spijt betuigd, geld in een fonds gestort en gedenktekens bij tramhaltes geplaatst. Het boek heeft dus ontegenzeggelijk waarde, maar dat was met vijftig of zelfs honderd pagina’s minder ook het geval geweest. De sterkere delen trekken het geheel echter wel over de streep.