Anders dan in Nederland, was over het Belgisch verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog weinig bekend. Na jaren van stilte is daarin verandering gekomen mede door het initiatief Heldenvanhetverzet.be, maar ook door een boek dat verschenen is: ‘Stad in verzet. Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog’. Onder redactie van Nico Wouters & Frank Seberechts hebben zes auteurs getracht antwoorden te vinden over het Antwerpse verzet, ook in combinatie met het Belgische verzet in het algemeen.

Antwerpen was een belangrijke stad in Vlaanderen tijdens de Tweede Wereldoorlog en daar was een aanwijsbare reden voor. Dit was immers een havenstad en werd onmiddellijk exclusief gebruikt door de Duitse bezetter. Die haven bleek ook van militair belang voor de Duitse Operatie Seelöwe, het plan voor de invasie van Engeland. Van direct verzet is in mei 1940 na de Duitse bezetting van België nog geen sprake, het bleef aanvankelijk bij spontane acties als leuzen op muren en dergelijke. Wel zijn diverse verzetsorganisaties al bezig met voorbereidingen. In dit boek komt een aantal groeperingen aan de orde.

Het eerste hoofdstuk dat bijna een derde van het boek vormt, is gewijd aan de geschiedenis van het verzet in Antwerpen tijdens de oorlog. Wie waren die verzetsstrijders? Zij waren vooral mensen uit de middenklasse tot aan de hogere klasse. Het verzet kenmerkte zich dan ook niet door grote gewelddaden, maar door meer strategische acties als illegale pers, inlichtingen met name over de haven, en sabotages. Wouters staat uitgebreid stil bij de verschillende verzetsgroepen die de stad rijk was en dat is nogal veel om te verwerken. Menig lezer zou hierdoor weerhouden kunnen worden om verder te lezen en dat is spijtig, want de andere hoofdstukken zijn minstens zo interessant, misschien wel nog interessanter.

Een onderwerp dat pas in 1992 vermeld wordt in de Belgische verzetshistoriografie – en dan nog met mate – zijn de vrouwenbetogingen in het voorjaar van 1941. In dit boek wijdt Michèle Corthals een volledig hoofdstuk aan de krachtige Antwerpse vrouwen en hun verzetsdaden. Juist omdat over deze vrouwen veel archiefmateriaal te vinden is en het is ook haar pleidooi om meer onderzoek te doen naar het vrouwelijke verzet.

De aanleiding voor de betogingen vormt de intentie van de communistische partij om mensen te bewegen in verzet te gaan. Een van de initiatieven daarvoor was een oproep in mei 1941 door de communistische verzetspers naar de vrouwen om te betogen tegen de slechte voedselvoorzieningen. In Antwerpen werd dit opgepakt door de afdeling van de communistische vrouwenbeweging en de gevolgen alleen al in deze stad waren verbijsterend voor zowel de lokale politie als de Duitse bezetter. In een maand tijd telde Antwerpen maar liefst zestien vrouwenbetogingen en drieëntwintig plunderingen van bakkerijen en bakkerskarren. In wezen waren deze acties indirect tevens een kleine verzetspoging om de Duitse bezetter te betichten van economische uitbuiting.

Door de Duitsers werden deze protesten daarom gezien als bewust opgezette politieke daad en niet als een spontane actie. Arrestaties waren dan ook het gevolg, zij het dat de Belgische politie eerder probeerde te onderhandelen dan direct tot aanhoudingen over te gaan. Na mei stopten de Antwerpse plunderingen en de betogingen, omdat de leidsters óf ondergedoken waren, óf de stad hadden verlaten.

Maar ook andere verzetsdaden door Antwerpse vrouwen blijven niet onbeschreven in dit hoofdstuk, zoals in geval van Maria Govaerts, leidster van de Antwerpse afdeling van de communistische vrouwenbeweging. Zij organiseerde onder meer een staking van textielarbeidsters. Na haar arrestatie werd ze gedeporteerd naar concentratiekamp Ravensbrück. Ze overleefde de oorlog, maar kreeg nooit erkenning als verzetslid, omdat ze weigerde informatie te geven over haar activiteiten tijdens de oorlog. Een andere actieve communistische propagandiste en zelfs gewapende verzetsvrouw was Gilberte Borgers. Ook zij kon haar arrestatie niet ontlopen. Door het Sondergericht in Essen werd ze ter dood veroordeeld op grond van communistische propaganda.

Een ander zeer opmerkelijk hoofdstuk, geschreven door Janiv Stamberger en Dorien Styven, is gewijd aan het Joods verzet. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, hebben de Joden wel degelijk verzet gepleegd en niet alleen in het getto van Warschau in het voorjaar van 1943. Vanaf 28 mei 1940 werd de eerste anti-Joodse maatregel van kracht, namelijk het inschrijven van de Joden in het zogeheten Jodenregister. Al snel volgden meerdere verordeningen. Bijna tegelijk ontstond het Joodse verzet, zowel individueel als in kleine groepen. Ze hielden zich bezig met de illegale pers. Ook binnen het stalinistische communistische netwerk waren Joodse verzetsstrijders actief. Toen in augustus 1942 de razzia’s van start gingen, vertrokken vele Joodse verzetsmensen naar andere plaatsen om daar aansluiting te vinden bij het verzet. De achterblijvers bleven zich bezighouden met de illegale pers en sinds de vervolgingen ook met de onderduik. Maar ook bij het gewapend verzet sloten de Joodse strijders zich vanaf toen aan. Onder hen bevonden zich eveneens vrouwelijke verbindingsofficieren en koeriersters.

Ondertussen zaten de Duitsers niet stil. Vele verzetsstrijders, al dan niet Joods, werden opgepakt, met als gevolg dat de organisaties zich telkens moeten reorganiseren. Dat leidde, net als in Nederland, tot grote verdeeldheid onder de Belgische verzetsbewegingen over de vraag wie nu het grootste aandeel had geleverd, en over wat hun rol zou worden na de bevrijding. Daartoe moest een samenwerking worden aangegaan met de geallieerden, aangezien het Antwerps verzet al behoorlijk verzwakt was.

Ondanks dat alle auteurs in hun hoofdstukken ruim aandacht besteden aan de specifieke vormen van het Antwerpse verzet, zijn ze van mening dat er toch nog veel te bestuderen valt over dit onderwerp. Een conclusie die ook Nico Wouters, zij het in algemene zin, trok aan het einde van zijn bijdrage. Niettemin biedt ‘Stad in verzet’ al meer inzicht in het Antwerps, c.q. Belgisch verzet dan tot nu toe gebeurde en dat is zeker gezien de onzekere toekomst belangrijk.