Vanuit het uitgangspunt dat het verhaal van de Tweede Wereldoorlog niet zwart-wit is maar veel nuances kent, zijn in het kader van het provinciale programma ‘Brabant Herinnert’ ruim tachtig verhalen verzameld en online gepubliceerd. Een selectie van achtentwintig is gebundeld in het boek ‘Het andere verhaal – van Noord-Brabant en de Noord-Brabanders in de Tweede Wereldoorlog’, dat in 2025 werd uitgebracht onder redactie van Arnoud-Jan Bijsterveld en anderen. Het boek heeft ongeveer A4 formaat en is rijkelijk voorzien van illustraties. Een aansprekende kleurenfoto van een blond jochie in korte broek die op de loop van een uitgeschakelde tank zit, siert de omslag.

Arnoud-Jan Bijsterveld was tussen 1999 en 2025 hoogleraar Cultuur in Brabant aan Tilburg University. Als hoofdredacteur van het project verzorgde hij de inleiding in het boek. Hierin geeft hij een indruk van de geschiedschrijving over de provincie Noord-Brabant in oorlogstijd en legt hij uit wat ‘Het andere verhaal’ hieraan toevoegt. In zijn woorden werd gezocht naar “een zo breed mogelijke waaier van perspectieven en invalshoeken, in woord en beeld”. Daarbij is er extra aandacht voor de aspecten waarin de provincie zich onderscheidde van de rest van Nederland. Het belangrijkste verschil is dat een aanzienlijk deel van Noord-Brabant, net als meerdere regio’s van Limburg en Zeeland, al in het najaar van 1944 werd bevrijd, terwijl het grootste deel van de rest van het land daar tot na de Hongerwinter van 1945 op moest wachten.

De inleiding is voorzien van overzichtelijke infographics waarop bijvoorbeeld te zien is dat 349 Brabantse militairen sneuvelden in mei 1940, en in 1944 en 1945 achtereenvolgens 330 en 246 Noord-Brabanders slachtoffer werden van Duitse represaille-acties. Elders in het boek zijn fraaie overzichtskaarten opgenomen, onder meer van frontbewegingen. De verzorgde opmaak nodigt uit tot doorbladeren. Hoewel de artikelen wel min of meer een chronologische volgorden aanhouden, zijn ze ook afzonderlijk te lezen. Ze zijn geschreven door een divers gezelschap, van jong en oud, en van lokale onderzoekers tot historici. Verschillende bijdragen zijn bijvoorbeeld het werk van docent in het voortgezet onderwijs Jack Didden, die vijftien boeken publiceerde over lokale geschiedenis en de Tweede Wereldoorlog. In dit boek behandelt hij onder meer de Duitse inval in mei 1940 en de 1e Poolse Pantserdivisie in Noord-Brabant.

In alle verhalen staan menselijke ervaringen centraal. In veel gevallen vormen een of meer personen het onderwerp. Zo schrijft TracesOfWar-medewerker Jeroen Koppes over zijn onderzoek naar de Brabantse studenten Adri Brekelmans en Gerard Schampers die als dwangarbeider naar Duitsland werden gestuurd. Hij citeert meermaals uit de brieven die Gerard naar huis stuurde. “Als dit het laatste bericht mocht zijn dan tot ziens na de oorlog”, zo schreef hij op 8 september 1944 naar huis, in de verwachting dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. In december mocht hij terugkeren naar Nederland, maar zonder zijn vriend Adri, die met difterie was opgenomen in het ziekenhuis en op 4 december overleed, “moederziel alleen op de quarantaine-afdeling van het ziekenhuis”.

Een ander voorbeeld van een artikel waarin het persoonlijke leed indruk maakt, is dat van psycholoog Jan Gelen over de lotgevallen van een peelwerkersgezin. Het gaat over zijn grootouders Sjef en Doortje Gielen-Goorts en hun zeven zonen en drie dochters. Een zoon gaat werken als tuinman voor de Duitsers op Fliegerhorst Venlo, een andere sluit zich aan bij een plaatselijke cel van de ondergrondse. Een derde zoon, Jan, komt op 11 mei 1940 om het leven tijdens een vuurgevecht tussen Duitse en Nederlandse troepen. Moeder Doortje heeft het nooit aangekund om het graf van haar zoon te bezoeken. “Na de dood van Jan heeft onze moeder nooit meer gezongen”, zo citeert Gelen een van de zussen.

In verschillende artikelen worden onderbelichte of minder bekende onderwerpen behandeld. Zo schrijft antropoloog Luc Brands over de vervolging van homoseksuelen. “Homoseksuele mannen die in Noord-Brabant tijdens de bezetting uitdrukking gaven aan hun seksualiteit, liepen niet veel risico om hiervoor vervolgd te worden”, schrijft hij. “Maar voor de enkeling die wél met justitie te maken kreeg, waren de gevolgen ernstig.” Sanne Schraa, medewerker archief en onderzoek bij Erfgoed ’s-Hertogenbosch, behandelt in haar bijdrage vrouwen in het verzet in de provinciehoofdstad. Ze legt uit dat de positie van vrouwen in het verzet lange tijd is getypeerd volgens de heersende gendernormen. “Het was ‘uitzonderlijk’ als een vrouw een leidinggevende functie had binnen een verzetsgroep”, schrijft ze. Aan de hand van enkele voorbeelden, onder wie ‘de grootste koerierster’ Riet van Grunsven, toont ze aan dat de rol van vrouwen in het verzet is onderschat.

Interessant is ook het artikel van historicus Jac. Biemans over Harrie en Trien Semler-Hendriks die vanuit hun woonwagen verzet pleegden tegen de bezetter en onderduikers onderdak gaven. De bijdrage van beeldend kunstenaar Pia van den Berg gaat over het gezin Zeebregts-Damen uit Hilvarenbeek en Tilburg. Twee van de zoons melden zich vrijwillig in Duitse dienst, van wie een omkomt bij de ondergang van slagschip de Tirpitz. Een andere zoon wordt daarentegen door de bezetter opgepakt en in kamp Amersfoort opgesloten. “We zijn geneigd om de oorlogstijd, net als de foto’s in zwart-wit te bekijken”, aldus de schrijfster. “Bij nader inzien blijkt het verleden toch uit veel meer kleuren te bestaan. Ieder mens is meer dan een mening van een ander.”

In zijn tekst over het Land van Heusden en Altena verhaalt Jack Didden over de burgerslachtoffers die vielen in dit stukje Brabant dat pas in 1945 werd bevrijd. Jeroen van den Eijnde sluit af met een artikel over Nationaal Monument Kamp Vught, waarvan hij directeur is. Hierin staat de omgang met het donkere verleden centraal. Tot slot is nog een fraaie selectie foto’s toegevoegd, waarvan een groot deel van Johan van Eerd uit Veghel, die de bevrijding van zijn woonplaats fotografeerde. Tekst en foto’s zijn in dit boek uitstekend in balans. De toegankelijk geschreven artikelen geven een heel breed en tegelijkertijd specialistisch beeld van de oorlogsjaren en de nasleep hiervan in Noord-Brabant. Voorzien van eindnoten en een bronvermelding, voldoen de teksten aan wetenschappelijke normen en nodigen ze uit tot verdere verdieping.

‘Het andere verhaal’ is niet slechts interessant voor de Brabantse lezer, maar voor iedereen met belangstelling voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Voor andere provincies kan deze publicatie dienen als origineel voorbeeld van hoe je met schrijvers vanuit verschillende disciplines een veelzijdig beeld kan geven van de oorlogsjaren waarin grote feiten en kleine verhalen op indrukwekkende wijze worden samengebracht.