Operatie Barbarossa – de Duitse aanval op de Sovjet-Unie – brandde los in de vroege morgen van 22 juni 1941 en was qua omvang en intensiteit onvergelijkbaar met alle eerdere veldtochten uit de wereldgeschiedenis. Meer dan drie miljoen soldaten trokken ten strijde langs een front van honderden kilometers breed, voorzien van een enorme vuurkracht, samengebald in ruim drieduizend tanks, tweeduizend vliegtuigen en duizenden stukken geschut. Deze aanval was niet alleen uniek vanwege de ongekende schaal, maar ook door de onvoorstelbare wreedheid ervan. Het was een botsing van twee totalitaire ideologieën, een strijd op leven en dood. Vooraf had Adolf Hitler zijn generaals ingeprent dat de campagne tegen de Sovjet-Unie van een geheel andere orde zou zijn dan de veldslagen die de Wehrmacht en de Luftwaffe tot dan toe hadden gevoerd. Voor mededogen kon geen plaats zijn: elke communistische functionaris die gevangen genomen werd, diende standrechtelijk te worden geëxecuteerd. Met Joden diende eveneens te worden afgerekend. Overigens zouden de oprukkende eenheden ook niet te veel medeogen moeten hebben met alle overige Russen, Oekraïners, Polen en Balten. Volgens Hitler ging het hier immers om minderwaardige Slavische volkeren die in het nazistische Europa hoogstens een tweederangsplaats verdienden.

Richard Hargreaves, auteur van diverse boeken over de strijd aan het Oostfront, schetst het gewelddadige strijdverloop in de eerste weken van Operatie Barbarossa aan de hand van een uitgelezen verzameling van ooggetuigenverslagen van Duitse en Russische soldaten en burgers. Dankzij zijn treffend gekozen selectie komen de dramatische gebeurtenissen uit het uitgestrekte frontgebied opnieuw tot leven, ook vanwege de wisselende perspectieven op soms dezelfde incidenten. De getuigenissen zijn dermate schokkend dat veel lezers dit boek af en toe zullen moeten wegleggen.

Het relaas dat Hargreaves bijeen heeft verzameld, maakt goed duidelijk waarom de Duitse aanval aanvankelijk succesvol was, hoewel al in die beginfase de oorzaken van de uiteindelijke stagnatie van Barbarossa zichtbaar werden. De Duitse troepen waren goed getraind, werden vakkundig geleid en konden leunen op een royaal beschikbare luchtsteun van de Luftwaffe. Maar reeds op 22 juni – de openingsdag van de veldtocht – bleek dat de Russische tegenstand een stuk feller was dan verwacht. Weliswaar stortte de georganiseerde tegenstand van het Rode Leger aan de grens snel ineen, maar ook daarna bleven Russische soldaten bittere tegenstand bieden – de als minderwaardig beschouwde Sovjet-volken bleken in de praktijk uitmuntende vechters. En hoewel de Russische steden en dorpen een armoedige indruk maakten op de binnentrekkende Duitse soldaten, moesten die tot hun schrik constateren dat de wapenindustrie van de Sovjet-Unie in staat was om uitstekend materiaal te produceren. De zware KV-1 tanks en vooral de T34-tanks die na enkele dagen aan het front verschenen, bleken qua bepantsering en vuurkracht superieur aan de Duitse 'panzers' en konden slechts met de grootste moeite worden afgestopt.

Hitlers legers vernietigden enorme hoeveelheden Russisch materieel, terwijl honderdduizenden krijgsgevangenen werden gemaakt. Maar intussen liepen ook de verliezen aan Duitse zijde op. Anders dan het Rode Leger beschikte de Wehrmacht over veel minder reserve-eenheden. De generale staf was ervanuit gegaan dat de strijd in de grensregio's weliswaar zwaar zou zijn, maar daarna praktisch al gewonnen zou zijn omdat de Sovjet-Unie in elkaar zou storten. Daarvan was absoluut geen sprake. Telkens doken nieuwe en tot dan toe onbekende Russische divisies op, die de Duitse opmars blokkeerden. Daardoor verdween de vaart al uit operatie Barbarossa voordat die opmars in de herfst helemaal tot stilstand zou komen in de modder en de sneeuw.

Hargreaves laat zien hoe het militaire verloop van Barbarossa vanaf het allereerste begin nauw verbonden was met de grootschalige en systematische moord op de Joden. Daaraan maakten overigens niet alleen de binnenvallende Duitsers zich schuldig. Het binnentrekken van de Wehrmcht in de Baltische staten, Oekraïne en Oost-Polen bleek niet zelden het startsein voor bloedige pogroms door de plaatselijke bevolking. Korte tijd later zou het moorden worden overgenomen door speciale Duitse Einsatz-eenheden, die de reguliere troepen achterna reisden.

Het door Hargreaves bijeen verzamelde relaas van de beginweken van Operatie Barbarossa is een gruwelijke, maar lezenswaardige en relevante aanvulling op de vele publicaties die reeds beschikbaar zijn over de strijd aan het Oostfront.