De strijd tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, die ontbrandde met de Duitse invasie van 22 juni 1941 (‘Operatie Barbarossa’) en bijna vier jaar later eindigde met de Russische inname van Berlijn, is onvergelijkbaar met alle andere oorlogen. Miljoenen soldaten vochten in een keiharde en wrede strijd, die tevens een botsing was van twee totalitaire ideologieën. Tachtig jaar later werkt deze apocalyptische titanenstrijd aan het Oostfront nog steeds op allerlei manieren door in de verhouding tussen Rusland en Europese landen.

Ook de geschiedschrijving zal tot in lengte van jaren gefascineerd blijven door de strijd tussen Hitler en Stalin. Voor historici valt te hopen dat de Russische archieven ooit volledig toegankelijk worden, zodat meer aandacht kan worden gegeven aan het Sovjet-Russische perspectief. In de eerste decennia na 1945 werd zeker de militaire historiografie nogal eenzijdig vanuit het Duitse gezichtspunt bezien. Dit had veel te maken met het feit dat nogal wat Wehrmacht-generaals hun memoires publiceerden, die niet alleen in de Bondsrepubliek Duitsland, maar ook in andere West-Europese landen en vooral in de Verenigde Staten een groot lezerspubliek vonden. Onder meer David Stahel heeft erop gewezen dat deze invloedrijke herinneringsliteratuur in een aantal opzichten problematisch was. De voormalige Duitse bevelhebbers schoven de verantwoordelijkheid voor Operatie Barbarossa, voor de talrijke misdaden en voor de uiteindelijke nederlaag wel erg gemakkelijk in de schoenen van Adolf Hitler. Ze cultiveerden het idee van een briljante Duitse Generale Staf die – geheel in de Pruisische militaire traditie – zou hebben bestaan uit hooggekwalificeerde a-politieke professionals, die met de oorlogsmisdaden van Hitler, Himmler en de SS niks te maken zouden hebben gehad. Lange tijd zijn de vroegere topofficieren weggekomen met dit apologetische verhaal. Vanaf de tweede helft van de jaren negentig is dit valse narratief dankzij nieuw onderzoek ontmaskerd. Onder meer Omer Bartov en Felix Römer hebben de structurele betrokkenheid van de Wehrmacht bij oorlogsmisdaden (waaronder het beruchte ‘Kommissarbefehl’) aangetoond. Ook de rondreizende expositie over de Wehrmacht, die eind jaren negentig in diverse Duitse steden te zien was, besteedde daar aandacht aan, hetgeen aanvankelijk wel zorgde voor felle protesten van veteranen.

Deze bundel ‘The German-Soviet War’ laat goed zien hoe breed de inhoudelijke scope van het historisch onderzoek inmiddels is geworden. De bijdragen richten zich niet alleen op aspecten van het militaire strijdverloop, tactiek en techniek. Ook de wrede uitbuiting van de bezette Sovjet-gebieden komt aan de orde, alsmede de planmatige uitroeiing van de Joden die parallel aan de Duitse opmars een aanvang nam. De bundel besteedt daarnaast nog specifieke aandacht aan diverse bezette en verbonden landen die meegezogen werden in de meedogenloze oorlog tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Zo schrijft Dallas Michelbacher een hoofdstuk over de opvang van Russische krijgsgevangenen in het met Duitsland verbonden Roemenië en gaat Nina Jansz in op de ervaringen van mannen uit het door Duitsland geannexeerde Luxemburg die dienst moesten nemen in de Wehrmacht.

Hoewel ook in deze bundel genoeg voorbeelden terug te vinden zijn van de gruwelijkheid van deze wrede oorlog, brengen deze bijdragen over Roemenen, Luxemburgers, Polen en Oekraïners op onderdelen toch interessante verdieping en nuancering aan.

Zo analyseert Keith Hann het al dan niet Pools-nationale karakter van het Poolse Volksleger, dat door de Sovjet-Unie werd opgericht niet alleen om de nazi’s te bestrijden, maar ook om het Poolse anticommunistische verzet de pas af te snijden. Hann geeft een fraaie reconstructie van de opbouw van dit leger dat uiteindelijk liefst 300.000 Poolse soldaten telde, maar geleid werd door veelal Russische officieren, dat militaire successen behaalde tegen de Wehrmacht, dat zich tooide met diverse Pools-nationalistische symbolen maar toch gezien werd (en wordt, sinds de val van het communisme in 1989) als een marionet van de Sovjet-Unie.

Nadere inkleuring en nuancering biedt ook David Stahel, de Australische militaire historicus die inmiddels een indrukwekkend oeuvre heeft opgebouwd over de strijd aan het Oostfront (meer specifiek die binnen het gebied van Legergroep-Midden). In zijn boek ‘Retreat from Moscow’ uit 2019 betrok hij de stelling dat de Duitse terugtocht voor Moskou in december 1941 en januari 1942 niet zozeer moet worden beschouwd als een nederlaag, maar juist tot op grote hoogte als een strategisch succes valt te beschouwen. In dit artikel zoomt hij in op de daadwerkelijke uitvoering van Hitlers ‘Haltebefehl’ van 26 december ’41, waarin de ‘Führer’ elke terugtrekking zonder zijn uitdrukkelijke toestemming verbood. Stahel laat zien dat dit Haltebefehl in werkelijkheid door veel legeraanvoerders werd genegeerd, met kennis en onofficiële instemming van veldmaarschalk Von Kluge, de opperbevelhebber van Legergroep-Midden. Stahel betoogt dat de bevelspraktijk aan het front veel minder rigide en gehoorzaam was als binnen Hitlers verafgelegen hoofdkwartier (en door veel naoorlogse historici) wel werd gedacht. Dat een totale Duitse ineenstorting aan het Oostfront einde 1941 werd voorkomen, was niet zozeer te danken aan Hitlers vermeende genialiteit, maar meer aan eigen initiatief van bevelhebbers, die Hitlers bevel (deels) negeerden, zoals zij dat conform het aloude Pruisische beginsel van de ‘Auftragstaktik’, dat eigen initiatief van bevelhebbers aanmoedigde, hadden geleerd.

Deze uitstekende bundel biedt een rijk geschakeerd geheel van belangwekkende beschouwingen van gerenommeerde auteurs en is daarmee in feite onmisbaar voor degenen die een diepgaande interesse hebben in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en willen weten welke thema’s en richtingen op dit moment in het onderzoek worden verkend.