‘Agent Josephine’ is de titel van het interessante boek geschreven door Damien Lewis. Het is nog net geen biografie, want behalve dat de nadruk ligt op de periode 1937-1945 in het leven van de Amerikaanse gekleurde variétéartiest Josephine Baker, besteedt de auteur ook veel aandacht aan de achterliggende militaire en politieke gebeurtenissen die gaande waren in Frankrijk en de toenmalige Franse kolonie Marokko. In die beschrijvingen is hij eigenlijk sterker. Maar terug naar Agent Josephine.

Josephine Baker (1906-1975) was vooral bekend als zangeres. Ze werd zelfs de bestbetaalde vrouwelijke artiest in Europa, want na een teleurstellende carrière op Broadway, vestigde zij zich in 1937 voorgoed in Frankrijk. In tegenstelling tot het Amerikaanse publiek die haar moeilijk accepteerde vanwege de heersende segregatie, was de ontvangst door het Franse publiek wel hartverwarmend. Ondanks dat ze eind jaren ‘20 veel opzien baarde met haar show Dance Sauvage, waarin ze slechts gekleed in een bananenrokje optrad. Het zorgde voor opschudding, maar in feite wilde ze met deze act de racistische vooroordelen die destijds heersten tegen de gekleurde medemensen, aan de kaak stellen. Een andere gebeurtenis die Josephine Baker beroemd maakte, was de adoptie van haar twaalf kinderen uit diverse delen van de wereld sinds 1947. Zij werden daarom de regenboogkinderen genoemd. Dankzij haar derde huwelijk met de Fransman Jean Lion kreeg ze op 30 november 1937 de Franse nationaliteit.

Wat weinig mensen weten, is dat deze bijzondere vrouw ook een heel ander talent had! Tijdens de Tweede Wereldoorlog was ze namelijk spion voor Frankrijk. Ondanks dat ze zelf weinig sprak over haar oorlogservaringen, was haar grote en gedurfde inzet niet onopgemerkt gebleven. Ze ontving diverse onderscheidingen als Médaille de la Résistance française avec rosette, Croix de Guerre en Ordre national de la Légion d'honneur. De grootste eer kwam in 2021 toen ze op 30 november symbolisch werd bijgezet in het Panthéon te Parijs. Zelf sprak ze nauwelijks over haar oorlogservaringen. Dat er inmiddels een boek is verschenen, dat onthult wat Josephine precies deed in die oorlogsjaren, is mede te danken aan het opengaan van de archieven wereldwijd. Maar wie was Josephine?

Josephine Baker groeide op in armoede in een gesegregeerde samenleving. Als kind was ze dienstmeid bij verschillende families en vanaf haar twaalfde leefde ze als dakloze. Door te dansen op straat werd ze ontdekt. Vanwege haar humor leidde dat al snel tot optredens op Broadway en vanaf 1925 tot tournees in Europa en in het bijzonder naar Parijs. In Berlijn werd ze beschouwd als symbool van decadentie en rasvermenging. Na talrijke beledigingen en getreiter had ze genoeg van de Duitse podia en ruilde ze die in voor het verzet, zodra haar die kans geboden werd. De ontmoeting met Jacques Abtey, hoofd van de Franse inlichtingendienst en contraspionage, veranderde alles voor haar. Aanvankelijk stond hij sceptisch tegenover haar, maar toen hij haar beter leerde kennen, werden ze een goed werkend team en kregen ze een liefdesrelatie. Later gingen ze ook voor de SIS informatie verzamelen.

Was Josephine als artiest al een opzienbarende persoonlijkheid, als spion handelde ze niet minder spectaculair. Waar ze kon, gebruikte ze haar optredens in Portugal en Marokko als dekmantel. Zonder haar dieren ging Josephine niet op reis. Dus reisde in haar kielzog haar hele exotische menagerie – bestaande uit aapjes, muizen, een cheetah, en een Deense dog – mee.

Voor het doorgeven van de geheime berichten was ze zeer vindingrijk. Zo verborg ze boodschappen met onzichtbare inkt in haar bladmuziek, maar ook op haar handen. Microfilms verstopte ze in haar ondergoed. Naast haar spionage-werkzaamheden bood ze ook onderdak aan verzetsstrijders en Joodse vluchtelingen in haar kasteel in de Dordogne, Château des Milandes.

Toch was het beslist geen James Bond-achtig leven dat Josephine leidde. Op een bepaald moment stond ze er zelfs alleen voor, nadat Abtey geen visum kreeg om naar Portugal te vertrekken. Maar dat hield haar niet tegen. Eigenlijk kon niets haar van haar verzetsactiviteiten weerhouden.

Toen Josephine tijdens haar optredens in Marokko onverwachts geveld werd door peritonitis en moest worden opgenomen in het ziekenhuis, zette ze haar strijd tegen het fascisme gewoon voort. Haar ziekenhuiskamer werd een illegaal informatiecentrum voor geallieerde agenten.

Met het naderen van de bevrijding kwamen haar spionageactiviteiten grotendeels ten einde , maar voor Josephine lag er een andere taak. Met haar optredens voor de troepen probeerde ze hun moreel op te vijzelen. Inmiddels reisde ze zonder haar dieren h, omdat ze in dienst stond van het Franse leger. In het voorjaar van 1946 keerde ze terug naar haar geliefde kasteel. Enkele jaren later begon ze weer op te treden. Maar ze bleef ook strijdbaar. Zo zette zij zich onder meer in voor rechten van Afro-Amerikanen.

Wat had haar zover gebracht en hoe was zij ondanks alles erin geslaagd om de oorlog te overleven? Uit dit boek blijkt onder meer dat Josephine een gecompliceerd karakter had. Ze kon erg wispelturig zijn, ze was onvoorspelbaar en had een driftig temperament als dingen niet liepen zoals zij dat wilde. Doch beschikte ze ook over een uitzonderlijke wilskracht en een ijzeren zelfdiscipline. Haar flexibiliteit die tot uiting kwam in haar vermogen tot aanpassen en improviseren maakte haar tot een spion van hoge klasse.

Met ‘Agent Josephine’ is een prachtig portret neergezet door Damien Lewis over die onbekende periode in het leven van Josephine Baker. Dat maakt dat haar carrière met nog meer glans omgeven wordt, want het beeld van een ‘decadente’ vrouw is hiermee voorgoed ontkracht.

Een niet onbelangrijk puntje van kritiek is voor de uitgeverij De Boekerij. Dit boek beschikt namelijk niet over een notenapparaat en bronvermeldingen wat gebruikelijk is. Die informatie moet de lezer door middel van een QRcode op het internet vinden. Voor een papieren uitgave die ook nog eens als naslag gebruikt kan worden, is dit niet echt handig.