Wat doe je als je een film kijkt en de narrator zegt: “Kijk goed naar deze mensen, want dit zijn de laatste uren van hun leven.” Wat denk je dan? Als kijker identificeer je je met een karakter uit een film, bewust of onbewust. Iedereen kiest zijn of haar eigen ‘held’. Maar het is lastig identificeren als je weet dat je ‘held’ binnen nu en het einde van de film doodgaat. Bovendien valt er een stuk spanning weg. Het einde is bekend, dus waar zou je nog over kunnen verbazen? Of valt dat wel mee?

Bij de commerciële film, met name de zogenaamde Hollywoodfilm, moet de kijker met een gerust hart de bioscoop uit kunnen lopen om een volgende keer weer vermaakt te worden, zo werkt het marktmechanisme. Hoe onmogelijk de plot soms ook omdraait, als het verhaal maar een happy-end heeft, dan komt de bioscoopbezoeker zeker terug.
Gelukkig worden niet alle films op deze manier gemaakt. En gelukkig worden niet alle films gemaakt voor louter vermaak. Zeker niet de films die onder invloed van de Sovjet-Unie zijn gemaakt. Die films hadden bijna altijd een ideologische boodschap, daar zorgen de machthebbers wel voor. In het Oostblok ontstond echter na de dood van Stalin in 1953 een soort van dooi, met name op cultureel gebied. Dat betekende dat kunstenaars, waaronder filmmakers, meer ruimte kregen dan ze daarvoor gewend waren. In die korte periode van dooi ontstonden een aantal opvallende films, waaronder “Kanal” (en ook “Ashes and Diamonds”). Wajda kreeg in deze periode de ruimte om het verhaal van de Opstand in Warschau te laten zien.
In 1956 lag Polen nog voor een groot deel in puin en met name Warschau herstelde maar moeizaam van de Tweede Wereldoorlog. Mensen wilden eigenlijk helemaal geen somber en donker verhaal over de Opstand zien in de bioscoop. Toch maakte Wajda deze film, bovendien liet hij duidelijk aan de kijker weten dat het geen happy-end zou worden. Waarom? Kijken we eens naar de film.

In de laatste dagen van de Opstand in Warschau zoekt een groep mannen van het Binnenlandse Leger een plek voor een laatste confrontatie met de oprukkende Duitse troepen.
Tussen de gevechten door proberen ze hun leven in de resten van een vernietigde stad zo normaal mogelijk te leven. We zien ze lachen, muziek maken en liefhebben, maar telkens is daar weer het geweld van de oorlog. Uiteindelijk proberen ze via de riolen de Duitse troepen te ontlopen, maar de Duitsers weten de vrijheidsstrijders steeds verder in het nauw te brengen. Met ondergrondse gasaanvallen proberen ze de Polen steeds verder op te jagen. In de riolen volgen we verschillende groepen die ieder hun eigen weg proberen te vinden. Zo beleven we als kijker de laatste uren van een groep mensen dat vecht voor zijn vrijheid. Waar de een tot het eind probeert met het laatste beetje menselijke waardigheid wat hem rest een ander te helpen, verliest een ander gaandeweg elke controle en gevoel voor realiteit.
De sfeerbeelden in “Kanal” zijn minstens zo beklemmend als we kennen van angstige momenten in films als “Das Boot”. De claustrofobische zwart-wit beelden van de ondergrondse catacomben maken bovendien meer indruk dan in menig kleurenfilm, waar een riool meestal een grote buis is met een klein stroompje water waar de karakters vaak net zo schoon uitkomen als ze er in gaan. In “Kanal” bewegen de mannen en vrouwen zich voort in een grimmig, dampend labyrint, vechtend voor hun leven.
Wajda laat de worsteling van mensen zien die zich in een uitzichtloze situatie bevinden. En hij doet dat zonder ze als martelaar af te beelden. Het maakt de film des te harder en des te confronterender. De film laat zien hoe menselijk een oorlog is. Met harde beelden, maar zonder glamourachtige helden en zonder high-speed achtervolgingen.

Waar films in het Westen in de jaren vijftig veelal de glorieuze overwinning op de Nazi’s lieten zien, viel er in Polen in 1956 weinig te vieren. De Nazi’s waren dan wel verdwenen, maar een andere bezetter was er voor in de plaats gekomen, al kon dat laatste natuurlijk niet zo uitgesproken worden. Dankzij de ‘dooi’ kreeg Wajda meer mogelijkheden dan voorheen gebruikelijk was. Wajda laat met de dood van de vrijheidsstrijders zien dat Polen met het einde van de Opstand in Warschau eigenlijk z’n vrijheid al heeft verloren. De vrijheid die er in 1956 ook niet meer was. Juist door deze tegenstelling probeert Wajda het belang van de eigen Poolse identiteit aan te geven. Het maakt de film ook een beetje gedateerd. In de eerste helft van de film volgen we de mannen en vrouwen door de ruïnes van de stad in een haast documentaireachtige stijl. In het tweede deel verandert die stijl naar een meer theatrale met opvallende close-ups en poses van de acteurs. Maar wanneer je als kijker de film in zijn context plaatst krijgt de film een extra laag die hem waardevoller maakt dan menig andere verfilming van een oorlogsverhaal. Het is een sterk tijdsdocument gemaakt in een unieke periode in de Europese geschiedenis.

De Polart-DVD van “Kanal” is niet de beste kopie die had omgezet kunnen worden naar DVD, met name in de scènes in het riool ontbreekt het aan het nodige contrast, waardoor je regelmatig naar een bijna zwart scherm zit te kijken. Dat is erg jammer, want het zijn prachtige plaatjes. De Criterion-editie schijnt een aanzienlijk betere kwaliteit te hebben.