Deze film is gebaseerd op de roman van de Franse schrijver Olivier Guez, die een fictief verhaal over het naoorlogse leven van Mengele maakte. Het wordt niet-chronologisch verteld; we zien sprongen in de tijd tussen 1956, 1961, de jaren ‘70 en 1985.

De openingsscène is aan de universiteit van Sao Paulo, waar studenten zich buigen over stoffelijke resten. Het blijken de botten van Josef Mengele te zijn die van de aardbodem verdwenen leek, maar dus al die jaren op het Latijns-Amerikaanse continent had verbleven. Vermoedelijk overleed hij tijdens het zwemmen.

Hij wist, net als andere hooggeplaatste nazi’s, tijdens de ineenstorting van het Derde Rijk naar Zuid-Amerika te ontkomen, waar hij in relatieve anonimiteit een nieuw bestaan opbouwde.

Eerst in Argentinië, zonder te hoeven vrezen voor vervolging of uitlevering, dankzij het fascistische regime van Juan Péron. Die legde gevluchte kopstukken geen strobreed in de weg, sterker nog: ze werden geholpen bij hun vlucht en daarna. In Buenos Aires is er een onderonsje met oude kameraden uit de nazitijd die zich onbespied en onaantastbaar wanen. Daar komt wel enige verandering in na de ontvoering van Adolf Eichmann in 1961. Midden jaren zeventig krijgt Mengele bezoek van zijn zoon Rolf die hem confronteert met een aantal prangende vragen over het verleden.

Josef Mengele wordt door acteur August Diehl met verve neergezet als een onaangename, wrokkige man, die zich miskend voelt en vol zit met superioriteitsgevoelens. Hij vindt zichzelf geen ‘engel des doods’ zoals de media deze boosaardige kamparts van Auschwitz betitelen. Hij rechtvaardigt voor zichzelf zijn meer dan lugubere en uiterst wrede werk. Van daaruit redeneert hij eigenlijk zelf slachtoffer te zijn. Hij deed het geheel in lijn met de rassenideologie van de nazi’s, zwaar beïnvloed door het sociaal darwinisme en eugenetica. Medische experimenten waren volgens hem daarom noodzakelijk en hij was degene die ze uitvoerde. Huiveringwekkend is het moment waarop hij een tweeling, die met hun moeder in Auschwitz arriveert, van haar afneemt.

Om het ultieme kwaad te tonen, doet de regisseur een cinematografisch kunststukje en switcht van het duistere zwartwit naar een scène in kleur. We zien een SS’er in uniform met een 8 mm camera die de experimenten vastlegt. Op de achtergrond maakt een orkestje van kleine mensen (de volgende slachtoffers?) muziek onder het snorrende geluid van de camera. Het lijkt hier al een krankzinnige nachtmerrie, een tredmolen die bijna op hol slaat. Het is echter de opmaat naar het shot van een gehandicapte vader en zoon die als proefkonijnen gebruikt gaan worden. Beide bekopen dit uiteindelijk met de dood en illustreren dat een mensenleven niets waard is achter de poorten van de hel.

Voortdurend roept de kampbeul ongemak en weerzin op, als verpersoonlijking van het slechtste. Zo zien we hem als boerenknecht die zonder moeite een varkenskarkas te lijf gaat. Zijn einde komt als hij de zee in gaat, inmiddels verblijft hij dan in Paraguay.

‘Das Verschwinden des Josef Mengele’ is als verhaal een waagstuk. Het vertelt hoe het hem zou kunnen zijn vergaan na zijn verdwijning. We krijgen een duistere inkijk in zijn motivatie, geïnspireerd op het gedachtengoed van het nationaalsocialisme. Tijdens zijn leven werd oorlogsmisdadiger Mengele nooit ter verantwoording geroepen. In deze film gebeurt dat wel.

Serebrennikikov is niet voor niets een van Ruslands toonaangevende hedendaagse cineasten, die in deze film kiest voor naar naturalisme neigend camerawerk. ‘Das Verschwinden des Josef Mengele’ is een overtuigende, deels fictieve biopic en tegelijk een beklemmende observatie van een duistere ziel.