Tastbare herinneringen aan de bevrijding deel 2

WIJNAND DE GELDER - In het eerste deel van deze serie artikelen is al geschreven over wandborden. Er zijn daarin al enkele fabrikanten en voorbeelden van hun werk aan de orde geweest. In dit tweede deel gaan we daarmee verder. Er zijn dus meerdere borden en fabrikanten. Mijn verzameling, die bij lange nog niet compleet is, wetende dat dat een utopie is, telt nu ruim vijftig verschillende borden.

Er zijn nog een onbekend aantal borden in omloop en er zijn een aantal borden die alleen te bezichtigen zijn in een museum. Daarnaast weten we dat er een aantal borden zijn gemaakt die alleen nergens (meer) traceerbaar zijn. Of ze hangen ergens bij iemand aan de muur of ze liggen ergens vergeten te wachten op ontdekking of ze zijn helaas reeds voorgoed verdwenen bij het afval. Ik heb contact met diverse conservatoren van musea. Hierbij wordt informatie uitgewisseld en krijg ik (zoek)tips. Ik heb nu ruim vijftig verschillende borden en weet van het bestaan van nog eens vijfentwintig andere borden af. Kortom, ook mijn verzameling is (gelukkig) nog niet compleet.

Naast Regina was Plateelbakkerij Zuid Holland (1898-1965) een fabrikant van decoratieve en gekleurde artikelen. De smaak van grote aantallen kopers veranderde van glimmende borden naar matte gefineerde artikelen. Een specialiteit van dit bedrijf die hiermee de boventoon voerde. In 1903 wordt de naam gewijzigd in 'N.V. Plateelbakkerij Zuid-Holland', in de volksmond 'Plazuid' genoemd, in de laatste jaren van het bestaan van de fabriek vaak PZH. In 1930 verkrijgt het bedrijf het predicaat Koninklijk en de officiële naam wordt dan 'N.V. Koninklijke Plateelbakkerij Zuid-Holland'. Na de oorlog draait het bedrijf nog enige tijd goed, maar de concurrentie van andere (Goudse) aardewerkbedrijven is te groot. 'Plazuid' raakt in financiële problemen en in 1965 wordt het bedrijf van de ene op de andere dag gesloten.

Wat opvalt en ook wel kenmerkend is voor de tijdsgeest in 1944-1945 is de vaderlandsliefde. Er was vijf jaar onderdrukking geweest en er was een koninklijk huis dat, ondanks het uitwijken naar Engeland, zeer hoog aangeschreven stond. En vergeet ook niet de kerkelijk achtergrond van de meeste mensen (de ontzuiling en ontkerkeling moesten nog gaan beginnen) De onderdrukking, het koninklijk huis en het geloof zie je in tekst en symbool (o.a. oranjeappeltjes, vlag en kroon en de leeuw) terugkeren.


De firma Goedewaagen (1779-1983) is van origine een pijpenfabriek. In 1910 werd het bedrijf aangesloten op het elektriciteitsnet. Het bedrijf is verder ontwikkeld tot 'Goedewaagen's Koninklijke Hollandsche pijpen- en aardewerkfabrieken'. Het aantal ovens werd in rap tempo uitgebreid. Door de overname in 1922 van de Amsterdamse plateelbakkerij De Distel kreeg het bedrijf ook een meer artistieke kant.

Na de oorlog begint Goedewaagen met het ontwikkelen van een nieuwe fabricagelijn: porselein. Maar ook Goedewaagen ontkomt niet aan een faillissement in 1983. Een doorstart kwam onder de naam BV Goedewaagen. De naam 'Goedewaagen' bleef voortleven, maar het predicaat Koninklijk verdween door het faillissement. De M2group (een groep van ondernemers in Emmen) nam in 2006 een deelname in Goedewaagen. In 2007 werd de bedrijfsnaam 'Royal Goedewaagen'. Er werden eveneens een museum en een winkeltje met aardewerk geopend.

Het rechter bord zou ook in een blauwwitte uitvoering moeten bestaan, echter ik heb deze nog niet gevonden.

In Gouda bestond ook de plateelbakkerij Zenith, gerund door familie van de eigenaren van plateelbakkerij Regina. Het oorspronkelijke bedrijf Ivora stamt uit 1749. Ook hier geldt, net als voor veel andere keramiekbedrijven, dat na de oorlog het bedrijf niet kon blijven bestaan. De naam Ivora wijzigt in Zenith. Vandaar ook de letters ZG op de achterzijde van het plateel: Zenith Gouda. Net zoals veel andere keramiek- of plateelbedrijven heeft Zenith de deuren in 1984 definitief moeten sluiten.

Beide borden hebben veel details. Het linker bord heeft een boom met zogenaamde appels van Oranje waarbij de namen van het toenmalige Koninklijk Huis in de takken vermeld staan. Een mooie tekst: "mei 1940-1945 Trots Tegenspoed en Krijgsgeweld, Bleef Neerlands hoop op U gesteld". Het rechter bord, bijna twee maal groter, heeft een oer-Hollands landschap met de Nederlandse leeuw erin en de tekst: "De leeuw, ontboeit en op zyn wacht, bewaert de vryheit in zijnkracht". Ook hier zie je dus de vaderlandsliefde en de populariteit van het Koninklijk Huis in terugkomen.

Ook bestaan er borden waarvan de herkomst niet duidelijk of bekend is. Op de achterzijde is dan niets terug te vinden over de fabrikant. Dat is door het feit dat slechts 1/3 van de productie op een of andere manier werd voorzien van merk, stempel of ander kenmerk.

Ook op internet is het niet altijd duidelijk of makkelijk te vinden. Onderstaande borden bijvoorbeeld zijn (vooralsnog) niet herleidbaar. De linker is lichtgroen van kleur dus je zou denken aan Maastrichts aardewerk. De rechter is ook merkloos maar lijkt veel op Delfts blauw, al is de locatie in Brabant gelegen.

Ik moet eerlijk zeggen dat mijn verzameling een mengeling is van meerdere soorten en fabrikanten. Ik heb naast de echte herinneringsborden ook een paar borden die afwijken omdat ze uitgegeven zijn in een jubileumjaar of omdat ze uit het buitenland komen.

Een origineel en in beperkte oplage in 1995 uitgegeven herdenkingsbord "50 jaar bevrijding". Het is een kleurrijk bord van Royal Goedewaagen uit Delft. De kleurencombinatie en de tekening zijn erg glanzend. Het volgnummer van dit bord is 329.

Een ander afwijkend bord, uitgegeven in 1995, is ook een herdenkingsbord "50 jaar bevrijding". Het laat de Nederlandse leeuw zien met alle vlaggen van de geallieerde bevrijders. Wat ik mooi vind aan dit bord is dat de Poolse vlag is toegevoegd als dank voor de Poolse bijdrage. De 1e Poolse pantserdivisie Polar Baers van generaal Maczseki en de Poolse Parachutisten Brigade van generaal Sosabowski hebben een grote rol gespeeld in de bevrijding van ons land waarbij de Poolse troepen grote offers hebben gebracht.

Wat wel jammer is dat de Franse vlag niet is afgebeeld. In 1940 hebben Franse troepen Zeeland verdedigd en in 1945 hebben Franse commando’s wel degelijk een rol gespeeld in de bevrijding van de noordelijke provincies. De fabrikant is afwijkend: Alt Regensburg porselein.

Een zeer bijzonder bord is uitgegeven in 1995. Het is ook een herdenkingsbord "50 jaar bevrijding" van de Nederlandse vereniging van ex-politieke gevangenen. De fabrikant is plateelfabriek Schoonhoven. Het is een bijzonder bord omdat de locaties van alle (concentratie)kampen in Nederland, België, Duitsland en Polen erop zichtbaar zijn, ook ten opzichte van elkaar. Het geeft in één oogopslag wat meer info over dit verschrikkelijke, soms onbegrijpelijke en ontastbare deel van de oorlog. Omdat de kampen een onuitwisbaar onderdeel uitmaken van deze oorlog, de bevrijding en dus ook onze geschiedenis verdient dit bord het om opgenomen te worden in de verzameling.


De verzameling kent ook afwijking in materiaal. Een metalen bord zonder aanduiding van een fabrikant maakt namelijk ook deel uit van de collectie. De tekening laat een lid van de Binnenlandse Strijdkrachten zien die een geallieerde militair begroet. Op de grond ligt een neergestort gevleugeld monster met een Duitse helm op en een rode armband met swastika om. De BS’er heeft zijn voet op de nek van het monster staan. Een mooi symbool van de bevrijding en daarom dus opgenomen in deze verzameling.


Een heel andere soort zijn de metalen bordjes met kleine(re) diameter en ook merkloos. De kleurencombinatie en het soort materiaal zijn gemeenschappelijk. De kleuren zijn dof en flets. De linker heeft alleen de tekst "5 mei 1945" en het rechter bord helemaal niets. De afbeeldingen zijn wel typisch Hollands, klederdracht en een molen.


Het middelste is een herdenkingsbord, "10 jaar bevrijding 1945-1955". Van hetzelfde materiaal en ook al verweerd. Hierop staat een tekst uit Valerius Gedenckelanck: "Wilt al u dagen, Dit wonder bysonder, Gedenken toch."

Weliswaar is het een keramisch bord, van Plateelbakkerij Zuid-Holland, maar deze heeft een afwijkende vorm. Ook de tekening is anders dan de meeste borden zoals je kunt zien. Het bord heeft een opstaande rand en is 1 tot 1,5 cm dieper dan de andere borden en is een soort diep(er) bord of klein schaaltje.


Het volgende afwijkende bord is eigenlijk geen bord te noemen. Het is meer klein schaaltje, want het is slechts 10,5 cm in doorsnede met een klein opstaand randje. Het is gemaakt door de Engelse firma Spode in 1995 als herinnering aan VE-day: Victory in Europe, 8 mei 1945. De officiële dag dat alle Duitse troepen in heel West-Europa de wapens neerlegden en de oorlog in Europa echt over was. De fabriek van Spode is afkomstig uit de regio Stoke-on-Trent in het middenwesten van Engeland en sinds de 18e eeuw de thuisbasis voor de Britse keramiek. Dus al ruim 250 jaar historie en vakmanschap.

Er is al een bord besproken waarop de concentratiekampen zijn vermeld. Ik sluit af met een bord van de Duitse firma Lorenz Hutschenreuther. De oorspronkelijke start van het concern was in 1814, maar dit merk keramiek komt uit 1857. Het bedrijf is gevestigd in Selb in het noorden van de Duitse deelstaat Beieren. Door de eenvoud juist zeer sprekend en zeer waardevol in deze collectie. Geen kleuren, alleen een zwartgrijze tekening van een hekwerk met prikkeldraad, een wachttoren, een barak en de tekst "Nie Vergessen". Onbekend is in welk jaar het bord gemaakt is.

Wat opvalt aan de keramieken borden uit de verzameling van net na de oorlog is dat deze allemaal kleine haarscheurtjes laten zien in het keramiek. Alsof er allemaal kleine stukken aan elkaar gelijmd zijn, bijeengehouden door de glazuurlaag. De nieuwere borden, gemaakt in 1995, zijn nog geheel gaaf en vertonen deze haarscheurtjes (nog) niet.

Ik hoop een bijdrage geleverd te hebben aan de bekendheid van en kennis over dit soort borden. Tot zover deze tweede bijdrage aan deze serie artikelen. De derde bijdrage zal gaan over ansichtkaarten uit de periode, 1944-1945, gekoppeld aan de bevrijding. Bedankt voor het lezen en tot de volgende keer.

Bronnen:
- www.geheugen.delpher.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.museumgouda.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.oranjemuseumdiepenheim.nl geraadpleegd sept. 2021
- www.spode.co.uk geraadpleegd sept. 2021
- www.theoldstuff.com geraadpleegd sept. 2021
- www.porzellanantref.de geraadpleegd sept. 2021
- www.rosenthal.de geraadpleegd sept. 2021