Vandaag in 1943: begin Joodse opstand in Warschau

Vandaag in 1943 begon de opstand in het Joodse getto van Warschau. De gebeurtenis is een symbool van Joods verzet tegen de nazi’s. Joodse mannen en vrouwen bewapenden zich en formeerden een strijdmacht. Deze Joodse strijders namen wraak op de Duitsers die in de voorgaande maanden hun familieleden hadden gedeporteerd naar het vernietigingskamp Treblinka. Ze zouden zich niet zonder slag of stoot naar de slachtbank laten deporteren.

Op 2 oktober 1940 kregen de Joden in Warschau te horen dat de districtsgouverneur van Warschau de opdracht had gegeven tot de oprichting van een getto. Hier zouden de Joodse bewoners van Warschau en omstreken, afgesloten van de buitenwereld, geconcentreerd worden. Het getto van Warschau was het grootste getto ooit door de Duitsers opgericht. Op het hoogtepunt zouden hier 445.000 Joden gehuisvest zijn, op een veel te klein oppervlak. De hygiënische omstandigheden waren slecht en de hoeveelheid voedsel ontoereikend. Gedurende het eerste jaar stierven meer dan 43.000 mensen in het getto en gedurende de eerste negen maanden van 1942 waren dat er nog eens ongeveer 37.000. Zij stierven niet alleen aan ondervoeding, maar ook door ziekten die uitbraken als gevolg van de ongezonde levensomstandigheden en een gebrek aan medische verzorging.

Aktion Reinhard
In het voorjaar van 1942 ging Aktion Reinhard van start. Het doel van deze geheime operatie was de complete uitroeiing van de Joden in het Generalgouvernement, het deel van Polen dat niet door Duitsland werd geannexeerd, maar wel onder Duits bestuur stond. De getto’s werden ontruimd en alle Joden moesten omgebracht worden in de gaskamers van de vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka, met uitzondering van degenen die in concentratiekampen dwangarbeid verrichtten. De ontruiming van het getto van Warschau begon op 22 juli 1942. In de periode van 22 juli tot 3 oktober 1942 werden, volgens een nazi-rapport, "310.322 Joden geherhuisvest" ofwel "ausgesiedelt", een eufemisme voor massamoord. Naar schatting arriveerden 254.000 van deze Joden tussen 22 juli en 21 september 1942 in het vernietigingskamp Treblinka om hier vermoord te worden.

In de herfst van 1942 was als gevolg van de deportatiegolf in de voorafgaande zomer een psychologische omslag merkbaar onder de gettobewoners. De wil om tot verzet over te gaan was gegroeid doordat de overgebleven Joden veel familieleden verloren hadden. Inmiddels was er ook veel meer zekerheid over de ware eindbestemming van de deportaties en geloofde men niet langer in de leugen van de Duitsers dat Joden werden afgevoerd naar werkkampen in het oosten. Op 18 januari 1942 werd voor de eerste keer verzet geboden toen Duitse troepen in het getto arriveerden om opnieuw Joden voor deportatie te verzamelen. De Duitsers werden volledig verrast door de aanvallen van Joodse gevechtstroepen vanuit kelders, zolders en daken. Vier dagen nadat de operatie van start was gegaan, trokken de Duitse troepen zich terug. Tijdens de strijd waren twintig Duitsers gesneuveld en raakten er vijftig gewond. De Duitsers slaagden er echter wel in om 5.000 tot 6.500 Joden naar Treblinka af te voeren en ze brachten er 1.000 ter plaatse om.

Opstand
De definitieve ontruiming van het getto begon op 19 april 1943 aan de vooravond van het Joodse paasfeest, Pesach. De Joodse strijdkrachten beschikten over hoogstens 1.000 manschappen, terwijl SS-Brigadeführer Jürgen Stroop, de aanvoerder van de Duitse troepen, minstens 2.000 zwaar bewapende manschappen tot zijn beschikking had. De Duitsers hadden welliswaar enige tegenstand verwacht, maar hun verwachting was dat binnen drie dagen alle overgebleven Joden uit het getto afgevoerd konden worden. Het duurde echter tot 16 mei 1943 voordat Stroop aan zijn superieuren kon doorgeven dat zijn operatie afgerond was. Op 15 mei was het laatste gebouwencomplex in het getto verwoest. Een dag later werd de synagoge van Warschau opgeblazen. Dit was het symbolische einde van Stroops operatie.

Volgens Stroop waren er 56.065 Joden gedeporteerd of gesneuveld tijdens de strijd. De slachtoffers die vielen als gevolg van de branden en explosies, werden hierbij echter niet meegeteld, zodat het totale aantal slachtoffers een stuk hoger lag. Het merendeel van de slachtoffers waren non-combattanten. De Duitse commandant rapporteerde 15 dodelijke slachtoffers en meer dan 80 gewonden onder zijn manschappen, maar vermoedelijk ligt ook dit aantal veel hoger. Toch was het verzet in het getto nog niet helemaal ten einde na de officiële beëindiging op 16 mei. In de ruïnes van het getto werd nog tot begin juli doorgevochten door ondergrondse, maar nauwelijks nog georganiseerde Joodse strijders.

Nasleep
Met de totale liquidatie van het getto in Warschau kwam ook een einde aan Aktion Reinhard. Het merendeel van de Joden in het Generalgouvernement was omgebracht en Heinrich Himmler gaf de opdracht tot de ontmanteling van de vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka. Van maart 1942 tot november 1943 waren in deze vernietigingskampen in totaal 1,7 miljoen Joden omgebracht. In augustus 1944 brak er een opstand uit onder de Poolse bevolking van Warschau. Ook enkele honderden Joden vochten mee met het Poolse Thuisleger. De opstand mislukte en Warschau werd gedurende deze hevige strijd tot de grond toe verwoest. Op 17 januari 1945 werd Warschau uiteindelijk bevrijd door het Sovjetleger. In de ruïnes van de Poolse stad werden nog zo’n 300 ondergedoken Joden aangetroffen, waaronder de pianist Wladyslaw Szpilman die in leven had kunnen blijven dankzij de hulp van de Wehrmacht-officier Wilm Hosenfeld.

De opstand in het getto in Warschau was niet de enige verzetsactie van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. In meerdere andere getto’s braken opstanden uit, meestal als de definitieve liquidatie was aangekondigd, zoals in Bialystok waar op 15 augustus 1943 een opstand losbarstte die vijf dagen duurde. Vele honderden Joden kwamen om tijdens deze strijd of werden gedeporteerd, maar het lukte enkele tientallen Joden om te ontsnappen en te vluchten naar de bossen van Bialystok. Zelfs in de vernietigingskampen organiseerden de Joden opstanden, zoals de opstand in Treblinka op 2 augustus 1943 en de opstand in Sobibor op 14 oktober 1943. Na de ontruiming van de getto’s en de liquidatie van de vernietigingskampen boden de Joden die hadden kunnen ontsnappen verzet vanuit de moerassen en bossen van Oost-Europa waar ze zich aansloten bij partizanengroepen. Het Joodse verzet kon de Holocaust niet voorkomen, maar wanneer we beweren dat de Joden zich massaal als makke lammeren naar de slachtbank hebben laten leiden, miskennen we de vele acties van moedig verzet tegen een veel sterkere tegenstander.

Meer over dit onderwerp kunt u lezen op Go2War2.nl, de grootste Nederlandstalige website over de Tweede Wereldoorlog.