De dood van een vriend

Toen op 22 juni 1941 het Duitse leger de Sovjet-Unie binnenviel, begon de massamoord op de Joden aan het Oostfront. Circa 1,5 miljoen Joden zouden de daaropvolgende maanden vermoord worden door moordeskaders van de SS en hun lokale collaborateurs, soms ook gesteund door de Wehrmacht.


Executie van Joden in Oekraïne, 1942.

De namen van de meeste slachtoffers zijn onbekend, hun verhalen ook. Om in elk geval één anoniem slachtoffer uit de vergetelheid te ontrekken, citeren we hieronder een fragment uit het boek “Masters of Death” van Richard Rhodes. Het aangrijpende relaas is van een jongen uit Trembowla in Oekraïne, waar de Duitsers op 5 juli 1941 binnenvielen.

“Je was een regelmatige gast in ons huis. Ook al was je veel ouder, volledig volwassen toen ik nog een tiener was, waren we beste vrienden. Er was iets speciaals met jou. Je was de belichaming van goedheid. Ik zie je nog steeds voor ogen, een man van gemiddeld postuur, een beetje mollig, met twee roze wangen, een gezicht met een voortdurende glimlach, een bereidheid om te helpen.

Je kwam uit een arme familie. Je verloor je vader toen je nog erg jong was. Ik herinner me hem niet; misschien heb ik hem nooit gekend of gezien. Je moeder bleef achter met vijftien kinderen. Ze stierven één voor één, met verschillende oorzaken, maar de belangrijkste oorzaak was ongetwijfeld ondervoeding, de eeuwige knagende armoede. Je moeder huilde totdat ze alle vermogen om te huilen verloor.

Van alle kinderen overleefden alleen jij en een broer van je in Lvov. Ik weet niet hoe jij het voor elkaar kreeg, maar je overleefde niet alleen, maar schoolde jezelf – niet in een school maar in de donkere hoeken van je moeders armoedige woning. Je leidde jezelf op. Je leerde brieven voor mensen schrijven, om je eigen officiële documenten in te vullen; je leerde om Pools, Engels, Oekraïens, Hebreeuws en Russisch spreken en schrijven. Later leerde je boekhouden en dit werd jouw belangrijkste bestaansmiddel.

Het was op de eerste dag van de triomfantelijke inval van het Duitse leger in Trembowla. Je was toen al getrouwd en de vader van een lieve kleine meid. Misschien benijdde God zelf jouw succes. Je zat thuis toen je opeens het geluid van motoren hoorde. Uit louter menselijke nieuwsgierigheid opende je de deur om te zien waar de commotie vandaan kwam. Een paar Duitsers in glimmende uniforms en op blinkende nieuwe motorfietsen kwamen aanrijden over de hoofdweg. Eén van hen, een officier, merkte jou op en stopte opeens.

‘Jude?’, riep hij uit, zijn handen grijpend naar het geweer dat over zijn schouder hing.
‘Ja’, antwoordde jij, de ernst van de situatie niet inziend.
Een schel, kort schot klonk. Je viel op de grond, dood.”

In “Masters of Death” vertelt de Amerikaanse journalist en historicus Richard Rhodes over de Einsatzgruppen van de SS en de rol die deze moordeskaders speelden bij de uitroeiing van de Sovjet- Joden. Het is een goed leesbaar, maar schokkend en soms zelfs huiveringwekkend verslag van deze relatief onbekende fase van de Holocaust. Een Nederlandse vertaling van het boek is niet beschikbaar.