30 januari 1945: scheepsramp Wilhelm Gustloff

Op 30 januari 1945 werd de Wilhelm Gustloff getroffen door drie torpedo’s van de Sovjetonderzeeboot S-13. Het schip, dat eens had gediend als luxe cruiseschip, zonk in het ijskoude water van de Oostzee met aan boord ruim 9000 vluchtelingen, waaronder vrouwen, kinderen en gewonde militairen. Het werd de grootste scheepsramp in de geschiedenis.


Nazischip Wilhelm Gustloff. (Bron: Michael W. Pocock)
5 Mei 1937 was een belangrijke datum voor het naziregime in Duitsland. Op deze dag werd het nieuwe passagiers- en cruiseschip Wilhelm Gustloff gedoopt op de werf van Blohm & Voss te Hamburg en genoemd naar Gauleiter Wilhelm Gustloff, leider van de Zwitserse nazipartij. Op 4 februari 1936 werd Gustloff vermoord door de jonge Joegoslavische Jood David Frankfurter. Gustloff was sinds de allereerste dagen van de nazibeweging een fanatieke en militante aanhanger van Hitler geweest. In Zwitserland was het zijn taak de nazileer onder de Duitstalige Zwitsers te verspreiden en gegevens te verzamelen over de daar wonende Duitsers die antinazi waren. Wilhelm Gustloff kreeg zijn monument op die 5e mei in 1937 toen zijn weduwe Hedwig, in het bijzijn van Hitler en zijn belangrijkste handlangers, het nieuwe schip doopte.


Tewaterlating van de Wilhelm Gustloff op 5 mei 1937. (Bron: Michael W. Pocock)
Adolf Hitler had zelf de opdracht gegeven het schip te bouwen, dat het vlaggenschip moest worden van de beweging Kraft durch Freude (KdF). KdF, een onderdeel van het Deutsche Arbeitsfront (DAF), was een door Hitler opgerichte en door het naziregime beheerde organisatie die goede arbeidsprestaties beloonde met uitstapjes en vakanties. Vanaf 1933 verzorgde KdF voor arbeiders betaalbare vrijetijdsbestedingen zoals concerten, theatervoorstellingen en dagtochtjes. Die arbeiders moesten overigens wel lid zijn van de nationaalsocialistische partij (NSDAP). Een paar jaar later ging KdF over tot het organiseren van cruises. Cruises waren in die tijd alleen weggelegd voor zeer rijke Amerikanen, Britten en Fransen die op hun transatlantische oceaanstomers beschikten over ongekende luxe. Op deze buitenlandse schepen werd echter een groot onderscheid gemaakt tussen eerste-, tweede- en derdeklasse verblijven die het klassenonderscheid symboliseerden. De Wilhelm Gustloff beschikte over identieke verblijven voor zowel de 400 bemanningsleden als de 1465 passagiers. Zo wilden de nazi`s de aandacht vestigen op de klasseloosheid van het nieuwe Duitsland. De nazi`s wilden erop wijzen dat in het Duitsland van Hitler de arbeiders als dames en heren behandeld werden en niet de rijken. Of zoals een Duitse schrijver het uitdrukte: “De Gustloff was er niet voor de grote en belangrijke lui, maar voor de slotenmaker uit Bayreuth, de postbode uit Keulen, de garderobejuffrouw uit Bremen en de huisvrouw uit Karlsruhe”.

Hitler en zijn aanhangers maakten dan ook gretig gebruik van de doop van de Wilhelm Gustloff om de nationaalsocialistische levensbeschouwing te propaganderen door een groot aantal van de van hen zo bekende speeches te houden. De doop van het nieuwe nazischip werd opgeluisterd door muziekkorpsen, gejuich van duizenden belangstellenden en het geloei van scheepshoorns die weerklonken toen het schip met toenemende snelheid van de helling gleed. Tot september 1939 voldeed het schip uitstekend aan Hitlers verwachtingen. De Wilhelm Gustloff bracht vele duizenden arbeiders naar Noorse fjorden, Portugal en Italië en daarmee droeg zij de bedoelde boodschap van de nazi`s uit. Na slechts 50 cruises en 17 maanden vlagvertoon werd het schip in Hamburg verbouwd tot hospitaalschip. Al in 1940 voer de Wilhelm Gustloff oostwaarts naar het veroverde Gdynia, later door Hitler omgedoopt tot Gotenhafen, om als onderkomen te dienen voor nieuwe U-bootbemanningen die hier hun opleiding kregen. Meer dan vier jaar lag het schip aan de kade in de bezette Poolse havenstad en zij bracht een stroom Duitse onderzeebootbemanningen voort die Groot-Brittannië bijna op de knieën bracht.

Grossadmiral Karl Dönitz was bijzonder gehecht aan zijn U-bootmannen en wilde hen begin 1945 in veiligheid brengen, samen met honderdduizenden soldaten, gewonden en andere vluchtelingen. Onder codenaam Hannibal organiseerde Dönitz een enorme evacuatiestroom die ruim 2.000.000 Duitse militairen en burgers uit de handen van het oprukkende Rode Leger wist te houden. Ook de Wilhelm Gustloff werd voor operatie Hannibal ingezet en buiten een duizendtal militairen van de Kriegsmarine scheepten zich op 30 januari 1945 ruim 9.000 andere vluchtelingen in waaronder veel gewonde soldaten, vrouwen en kinderen.


De laatste opname van evacuatieschip Wilhelm Gustloff, 30 januari 1945. (Bron: P. Kimenai Go2War2)
De vluchtpoging zou op een ramp uitlopen. De Wilhelm Gustloff werd in de avond van 30 januari getroffen door drie torpedo`s van de Sovjetonderzeeboot S-13 onder commando van Alexander Marinesko en zonk even later in het ijskoude water van de Oostzee. Vele opvarenden gingen met het schip ten onder en diegenen die het schip wel tijdig konden verlaten kwamen om in het koude water. Slechts 1.250 opvarenden werden gered door Duitse schepen waardoor ruim 9.000 vluchtelingen omkwamen. Hiermee werd de naam van de Wilhelm Gustloff tot op heden verbonden aan de grootste scheepsramp in de geschiedenis. Dit was niet naar de verwachting van Hitler die het schip bekendheid had willen laten genieten als één van de symbolen van het Derde Rijk.