Elser, Johann Georg

Het Venlo-incident

Geboortedatum:: 4 januari 1903 (Hermaringen, Duitsland)
Overlijdensdatum:: 9 april 1945 (Dachau, Duitsland)
Nationaliteit:: Duitse (1933-1945, Derde Rijk)

Biografie

Johann Georg Elser (4 januari 1903 in Hermaringen, Württemberg – 9 april 1945 in concentratiekamp Dachau, Beieren) was een Duitse timmerman en verzetsstrijder tegen het nationaalsocialisme. Op 8 november 1939 voerde hij in de Bürgerbräukeller in München een bomaanslag op Adolf Hitler en bijna de gehele nationaalsocialistische-leiding uit. Deze aanval mislukte net.

Aanslag op de Bürgerbräukeller
Elser was al vroeg tegenstander van het nationaalsocialisme. Hij weigerde na 1933 de Hitlergroet uit te voeren. Volgens berichten van ooggetuigen verliet hij de kamer wanneer toespraken van Hitler werden uitgezonden op de radio. De belangrijkste reden hiervoor was het verslechteren van de levensomstandigheden na 1933.

„Zo heb ik bijvoorbeeld vastgesteld dat de lonen afnamen en de aftrekkosten hoger werden […] Het urenloon van een timmerman was in 1929 één Rijksmark. Vandaag wordt nog een uurloon van 68 Pfenningen betaald. […] De arbeidsnemer kan bijvoorbeeld niet meer van werkplek wisselen wanneer hij dat wil. Hij is vandaag door de Hitlerjugend niet meer de baas van zijn kinderen en ook zijn religie kan hij niet meer vrij uitoefenen."

- Berlijns Verhoor Protocol van 21 november 1929.

Vanaf 1937 veranderde het motief van zijn afkeuring. Elser herkende de oorlogsvoorbereidingen en het nageven van de westmachten betreffende de territoriale ambities van het Duitse Rijk.

„De door mij gestelde observaties zorgden ervoor dat ik concludeerde dat de relaties in Duitsland alleen door een bestrijding van de momentele leiding veranderd kunnen worden. Onder die leiding zag ik de "Obersten". Ik doel daarmee op Hitler, Göring en Goebbels. Door mijn nadenken kwam ik tot de overtuiging dat door het bestrijden van deze 3 mannen, andere mannen in de regering komen die geen ondraagbare voorstellen doen aan het buitenland. Zij zullen geen vreemd land betrekken en zij zullen voor een verbetering van de sociale relaties van de arbeiders zorg dragen."

- Berlijns Verhoor Protocol van 21 november 1939

Elser wilde de leidende personen van Duitsland met een tijdbom uitschakelen en zo de oorlog die Duitsland twee maanden eerder was aangegaan met Polen stoppen.

Planning en voorbereiding
Volgens het Münchens verdrag van 30 september 1939 was Elser er uiteindelijk van overtuigd dat Hitler een nieuwe oorlog plande en dat alleen zijn moord een groot onheil kon voorkomen. Daardoor begon hij een bomaanslag te plannen. Hitler zou in de avond voor de verjaardag van de mislukte couppoging van 9 november 1923 een toespraak houden in de Bürgerbräukeller in München. Elser besloot in de zuil achter het spreekgestoelte een tijdbom in te bouwen. Hij huurde als werker in de mijn van Georg Vollmer in Königsbronn-Itzelberg 105 dynamiet patronen en 125 ontploffingscapsules om te gebruiken voor zijn tijdbom. Op 5 augustus 1939 trok hij naar München en daar huurde hij een kleine garage. Tegen de buren tegenover zei hij dat hij uitvinder was. Daardoor kon hij onopvallend een ontsteker met vertraging maken.

Aan het einde van augustus 1939 bezocht Elser de Bürgerbräukeller elke avond. Hij nam daar eerst een eenvoudig arbeidersmaal voor 60 Pfennig en wachtte een gunstig moment af om zich ongemerkt in een bezemkamer te verstoppen. Daar wachtte hij meerdere uren totdat het gasthuis werd afgesloten. In totaal deed hij er meer dan 30 nachten om een zuil uit te hollen om daarin een bom met vertraagde ontsteking te deponeren. De opening werd door Elser met een stuk van de zuil afgesloten als een soort deur. De holte die door dit werk ontstond bevond zich boven in een zuil direct achter het sprekersgestoelte waar Hitler stond. Om niet door geluiden verraden te worden, moest hij elke 10 minuten zijn werk onderbreken totdat de automatische toiletspoeling van de Bürgerbräukeller weer begon. Het gesteente dat van de zuil afviel, bewaarde hij in een zelfgemaakte zak die hij overgoot in een blik en later in een koffer overgoot en overdag onder de ogen van de bedienden naar buiten droeg. In de eerste dagen van november bouwde hij zijn zelfgebouwde bom in de uitgeholde ruimte in de zuil in. In de nacht van 7 op 8 november testte hij of het tikken in de Bürgerbräukeller gehoord kon worden.

Uitvoering
Op 8 november 1939 waren er in de Bürgerbräukeller in München ongever 1500 tot 2000 toeschouwers waaronder ook nagenoeg de gehele NS-leiding ter herdenking aan 9 november 1923 verzameld. Aangezien Hitlers geplande terugvlucht naar Berlijn vanwege mist uitviel, moest hij uitwijken naar een speciale trein. Hij sprak daardoor korter dan normaal en beëindigde hij zijn bezoek aan de Bürgerbräukeller eerder dan gepland. Hij verliet het gebouw met zijn gevolg 13 minuten voordat de tijdbom van Elser explodeerde.

De bom explodeerde precies op de tijd die Elser had voorgezien om 21:20. De explosie verwoestte de zaal en doodde 120 tot 150 aanwezigen die de toespraak hadden gezien en verwondde 63 bezoekers. Van deze 63 bezoekers waren er 16 zwaargewond. De geplande tirannenmoord mislukte.

Het geluid van de explosie was voor radioluisteraars duidelijk te horen.

Vastname in Konstanz
Elser bereikte bij zijn ontsnapping op 8 november 1939 met de stoomtrein van Friedrichshafen de haven van Konstanz om 20:40. Hij nam de route Marktstätte, Rosgartenstraße, Bodanplatz, Hüetlinstraße, Kreuzlinger Straße in de Straße Schwedenschanze.

Elser werd tegen 20:45 (voor de explosie om 21:20) bij de poging om naar Zwitserland te vluchten aan de Duitse kant van de douane in Konstanz in de Wessenberggarten in de Schwedenschanze aangehouden. Hij maakte zich verdacht, omdat zijn grenskaart afgelopen was en in zijn tas onder andere een ansichtkaart van de Bürgerbräukeller en delen van een ontsteker te vinden waren. Hij werd naar de fouilleerruimte in het douanegebouw aan de Kreuzlinger Tor in de Gestapo-centrale in Konstanz aan de Mainaustraße 29 gebracht. Nadat zijn gevangenname naar Karlsruhe en vanuit daar naar Berlijn was gemeld, werd hij door de Staatspolizeileitstelle naar München gebracht.

Verhoor en zoektocht naar medeplichtigen
Voor de bemiddelingen werd op de dag na de aanslag een bijzondere commissie Bürgerbräukeller opgericht. Deze commissie bestond uit een plaats delict-commissie onder afdelingsleider Hans Lobbes uit het Reichskriminalpolizeiamt en een dadercommissie onder Franz Josef Huber de leider van de Gestapocentrale in Wenen.

Elser werd in München en Berlijn door de Gestapo verhoord. Nadat de verhoren deels door folteringen werden doorgevoerd, bleek uiteindelijk dat hij de dader was bij de aanslag in München. Hij verraadde zich onder andere door zijn gezwollen knie die resulteerde uit de voorbereidende bouwwerkzaamheden in de Bürgerbräukeller. Hij moest hierbij onhandig op zijn knieën rondkruipen.

Vijf dagen na de aanslag werd op 13 november ook Elsers zus Maria Hirth tijdens haar werk door de Gestapo vastgenomen, net zoals haar man Karl Hirth en hun tienjarige zoon Franz (*1929). Deze neef was in 2017 het laatste nog levende familielid van Georg Elser. Vader en zoon werden uit hun doorzochte woning in de Lerchenstraße in Stuttgarter Westen naar het verhoor in het Stuttgarter Dienstgebäude van de Gestapo ("Hotel Silber") afgevoerd. Karl Hirth was eerder in de voormiddag op zijn werkplek (Hotel Württemberger Hof) vastgenomen. In Hotel Silber trof hij zijn vrouw. Het kind werd door de Gestapo aan de poort "vergeten" en pas s’avonds naar een in de buurt gelegen kinder- en weeshuis gebracht. Franz Hirth hoorde naar eigen zeggen pas korte tijd later met grote schrik van de aanslag tijdens een speciale radio-uitzending. Hij had enkele jaren eerder in het huis van Elser in Königsbronn en Georg Elser, zijn oom was voor hem naast zijn ouders de belangrijkste persoon in zijn leven geweest. Pas vele jaren later overwon hij de angst, schaamte en isolatie die door de aanslag veroorzaakt werd, omdat hij naar de eerste uitvoering van de bioscoopfilm (een productie van een Duitse regisseur: Klaus Maria Brandauer) van Georg Elser ging. Toen hij eenmaal met pensioen was, vertelde hij als ooggetuige vaker voor schoolklassen.

Van 19 tot 23 november werd Else in het geheime Staatspolizeiamt in de Prinz-Albrecht-Straße in Berlijn door commissarissen Herbert Kappler, Schmidt en Seibold verhoord. Het protocol van dit verhoor (Berlijns verhoorprotocol, soms ook Gestapo-Protocol genoemd) werd in 1964 per toeval ontdekt en dit is de belangrijkste bron voor het verhaal van Georg Elser.

Nadat het Berlijnse Verhoorprotocol geen uitsluitsel gaf over medeplichtigenging het verhoor verder. De moeite die voor zo’n aanslag gedaan werd, leek voor een enkeling te veel. Walter Schellenberg bericht in zijn memoires over wat Hitler van Reinhard Heydrich verlangde.

„Ik wil weten om wat voor een persoon het gaat bij Elser. Het moet toch op één of andere manier mogelijk zijn om hem te classificeren. Vertel mij hierover. Overigens moet u elk middel toepassen om deze verrader tot praten te dwingen. Laat u hem hypnotiseren, geef hem roesmiddelen; maak gebruik van alles wat onze wetenschap in deze richting heeft uitgeprobeerd. Ik wil weten wie de aanstichters zijn. Ik wil weten wie erachter zit."

De psychiater Oswald Bumke werd naar Elser gestuurd om zijn motivatie te beoordelen. Elsers uitspraken werden geheim gehouden. Goebbels wilde Elsers daad als actie van de Britse geheimdienst in samenwerking met de toen in Zwitserland levende Otto Strasser aangeven. Deze verbinding moest een later propagandaproces "bewijzen". De twijfel over het daderschap van Elser was erop gebaseerd dat timmerman Elser niet de kennis en de vaardigheden voor de bouw van een bom zou hebben. Hem werd opgedragen de bom een tweede keer te bouwen. Elser stelde daarvoor een precieze lijst van de benodigde onderdelen op en bouwde de bom een tweede keer. Daarmee was bewezen dat Elser inderdaad de bom alleen maakte.

Op 22 november 1939 informeerde de Duitse pers over de overleverde dader en stelde een niet bestaande verbinding met het Venlo incident op. Bij dit incident waren twee Britse officiers van de geheime dienst aan de Nederlandse grens met Duitsland ontvoerd.

Wraakacties
Als vergeldingsmaatregel voor de aanslag liet commandant van het concentratiekamp Buchenwald Karl Otto Koch al de dag na de aanslag op 9 november 1939 21 Joodse gevangenen neerschieten. De slachtoffers werden door Arnold Strippel uitgezocht.