Olympisch dorp Berlijn 1936

De originele tekst van dit artikel is van de hand van Maurice Laarman en is samen met de meeste foto’s oorspronkelijk afkomstig van de voormalige website www.olympischdorp1936.nl. Alle teksten zijn op verzoek van de hoofdredactie van TracesOfWar geredigeerd door George Möller en tevens zijn enkele hoofdstukken samengevoegd en/of ingekort.

De Olympische Spelen van 1936 zijn natuurlijk iedereen bekend. Zo goed als alle geschiedenisboeken over de Tweede Wereldoorlog noemen de Olympische Spelen, drie jaar nadat Adolf Hitler rijkskanselier was geworden, als toonbeeld van deceptie. De wereld werd zand in de ogen gestrooid om de ware bedoelingen van het regime te verbergen.

Een plattegrond van het olympisch dorp. Twee dingen vallen op in de plattegrond. Ten eerste zien we niet het complete dorp. De 1.180 sporters uit Japan, Hongarije, Brazilië, Polen, Denemarken, Tsjecho-Slowakije, Roemenië en Duitsland waren ondergebracht in aangrenzende kazernes van het 22. Flakregiment omdat er in het dorp niet voldoende ruimte was. Die kazernes staan niet op de tekening. Ten tweede is de plattegrond ongeveer 30° noordwestelijk gedraaid. Blijkbaar gaf dit een beter beeld. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het Olympiastadion is er nog steeds en wordt zelfs nog gebruikt: voetbalclub Hertha BSC Berlin heeft er zijn thuisbasis. Hoewel het gemoderniseerd is en een dak heeft gekregen, is het nog altijd even imposant. Ook toeristen weten het stadioncomplex te vinden, jaarlijks komen er circa 300.000 bezoekers.

Stempel op een briefkaart, speciaal in het dorp gezet voor verzamelaars. In het verleden was het verzamelen van poststukken met speciale stempels heel populair. Je kon op een specifieke locatie een poststuk, zegelvel of losse zegels kopen met stempel. Tijdens de Olympiade was het dorp een van die locaties. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het olympisch dorp daarentegen, de plek waar de mannelijke atleten tijdens de Spelen waren ondergebracht, lijdt al jaren een kwijnend bestaan en is niet zo bekend. Het dorp werd tussen 1934 en 1936 gebouwd op de Truppenübungsplatz Döberitz vlak bij Berlijn. In dit artikel laten we wat zien van de achtergronden, geschiedenis en toekomst van het dorp.

Originele sportershuisjes in het olympisch dorp. Bron: Collectie M.S. Laarman

Voorspel

De Olympische Spelen van 1936 in Berlijn kennen een lange voorgeschiedenis. In 1931 werd duidelijk dat Berlijn de Olympische Spelen in 1936 zou mogen organiseren. Dat zou niet voor het eerst zijn want ook in 1916 kreeg Duitsland de Spelen toegewezen. Er was al een stadion (het Deutsche Stadion, ontworpen door architect Otto March) gebouwd in de wijk Grunewald, maar de Eerste Wereldoorlog haalde een streep door het normale leven en dus ook door de Olympische Spelen. Bij de eerstvolgende Spelen in 1920 en daarna in 1924 was Duitsland van deelname uitgesloten. In 1928 in Amsterdam deden voor het eerst sinds 1912 weer Duitse atleten mee.

Ondertussen gebeurde er op politiek gebied in Duitsland iets wat de wereldgeschiedenis zou veranderen. Op 31 juli 1932, een dag na de opening van de Spelen in Los Angeles, kreeg de NSDAP ruim een derde van de stemmen bij de Rijksdagverkiezingen. De opmars van deze partij resulteerde er uiteindelijk in dat Adolf Hitler op 30 januari tot rijkskanselier werd benoemd. Dat was op zich zorgelijk voor degenen die in Duitsland bezig waren de Spelen te organiseren. De NSDAP had zich voorheen negatief uitgelaten over de Spelen. Veel te internationaal en multicultureel gericht naar hun zin. Toen ze een kleine splinterpartij waren, deed die kritiek er niet toe, maar nu ze de grootste partij waren, konden de Spelen wel eens op losse schroeven komen te staan. Ook Hitler was in het begin niet enthousiast. Toch, na veel gesprekken met de nieuwe machthebbers, Goebbels voorop, werd ingezien dat de Spelen een uitstekende mogelijkheid waren om het Derde Rijk van zijn beste kant te laten zien aan de rest van de wereld. Daarnaast bood dit de mogelijkheid deviezen binnen te krijgen en mensen een baan te bezorgen bij de bouw van het stadioncomplex, het dorp en met andere werkzaamheden. Verder was het natuurlijk een voordeel dat de Spelen de Duitsers zouden motiveren fit en gezond te blijven; ideaal als je ook fitte soldaten wilt hebben.

Het Olympiastadion in Berlijn in 1936. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het Olympiastadion in Berlijn heden ten dage. Het is momenteel de thuisbasis van voetbalclub Hertha BSC Berlin. Bij de renovatie in 2004 is een groter dak geplaatst. Bron: Sjoerd de Boer

Het was de bedoeling het bestaande Deutsche Stadion te moderniseren en te gebruiken voor de Spelen. Toen Hitler het complex bezocht in oktober 1933 werd door die plannen een streep gehaald. Naar zijn idee kon het stadion niet het Nieuwe Duitsland representeren. In plaats daarvan moest er een groot, modern, elegant en monumentaal stadioncomplex komen. Architect Werner March en zijn broer Walter kregen de opdracht. Daarmee was de familie nauw verbonden met de Olympische Spelen, want vader Otto had het oude stadion ontworpen.

De aanleg van het 131 hectare grote Reichssportfeld begon al snel: in april 1934 ging de eerste spade in de grond. Het nieuwe stadion zou plek bieden aan 100.000 toeschouwers. Ter vergelijking: de Rotterdamse Kuip werd in 1937 geopend en heeft tegenwoordig een capaciteit van 51.117 toeschouwers, bij de opening was dat 65.000.

Boycot?

De Zomerspelen vonden plaats van 1 tot 16 augustus 1936. Er deden 49 landen aan mee, met in totaal 3.961 atleten. Dat was een nieuw record. Het scheelde echter niet veel of de Spelen waren een fiasco geworden. Toen, en zeker nu, werden de Spelen als een instrument van de nationaalsocialisten beschouwd om Duitsland in een positief daglicht te stellen. Dat gebeurt natuurlijk bij elke editie van de Olympische Spelen, ook tegenwoordig. Maar tegelijkertijd was er veel aan de hand in het Duitsland van Hitler. Sinds hij drie jaar eerder aan de macht was gekomen, was er meer nationalisme, minder vrijheid, meer dictatuur en vooral ook vervolging van andersdenkenden, zigeuners en Joden. Dat ontging de rest van de wereld niet. Er werd met zorg en argwaan gekeken naar wat er gebeurde in Duitsland. Er was dan ook veel discussie over de Spelen en er waren protesten. Het scheelde niet veel of een aantal landen, waaronder de Verenigde Staten, zouden de Spelen hebben geboycot.

Opening van de XI Olympische Spelen. Rijkskanselier Adolf Hitler met leden van het nationale en internationale olympisch comité op de trappen van het stadion. Bron: Bundesarchiv, Bild 183-G00372 / CC-BY-SA 3.0

Niet alleen vanwege discriminatie die zijn kop opstak in Duitsland, maar ook vanwege de schending van het verdrag van Locarno door Duitsland dreigde een boycot. In dit verdrag, een uitvloeisel van de vrede van Versailles na de Eerste Wereldoorlog, werden nieuwe grenzen voor verschillende Europese landen vastgelegd. Ook stond in het verdrag dat het Rijnland, het industriële gebied grenzend aan Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk, gedemilitariseerd moest zijn en blijven. Dit als buffer tegen een eventuele aanval van Duitsland richting Frankrijk. Van 1923 tot 1930 was het Rijnland ook bezet door de geallieerden om Duitse herstelbetalingen af te dwingen.

Toegangskaartje voor de hockeywedstrijd tussen India en de Verenigde Staten. India won met 7-0. Bron: Collectie M.S. Laarman

Nadat de geallieerde troepen uit het Rijnland waren vertrokken in 1930 besloot Hitler echter dat het gebied weer bij Duitsland moest horen. De Wehrmacht trok het Rijnland in op 7 maart 1936, slechts enkele maanden voor het begin van de Olympische Spelen. Engeland en Frankrijk deden hier slechts weinig aan. Er kwam geen militaire actie, er werden alleen protestbrieven gestuurd. De geschiedenis zou een andere loop gehad kunnen hebben als dat wel was gebeurd. Duitsland was op dat moment economisch en militair niet sterk genoeg om eventuele militaire acties langdurig te kunnen weerstaan. Tegelijkertijd speelde ook de dreigende burgeroorlog in Spanje, al met al was dit een brisante periode in de geschiedenis. Misschien is dat ook waardoor de Spelen van 1936 een succes konden worden. De wereld wilde geloven dat mensen in vrede met elkaar konden leven.

Reclamemateriaal van Bötzow bier. Op de achterzijde kon de medaillespiegel worden bijgehouden. Het biermerk bestond van 1885 tot 1949. Er zijn nog een aantal panden van de brouwerij in Berlijn bewaard gebleven. Bron: Collectie M.S. Laarman

Tegelijk met de bouw van het stadioncomplex begon de bouw van het olympisch dorp. Het ontwerp was ook van de hand van de broers Werner en Walter March. Verder zat de architect dr. H.C. Steinmetz in het team. Hij overleed kort na de voltooiing van het dorp en het stadion. De 'Landschaftsgestaltung' werd door Heinrich Wiepking-Jürgensman gedaan.

Tekening uit de Olympia-Zeitung nummer 7, 27 juli 1936. Bron: Olympia-Zeitung

Toen het dorp klaar was, werd het opengesteld voor publiek. Van 1 mei tot 15 juni 1936 hebben circa 370.000 mensen het dorp kunnen bewonderen. Op 10 juni werd het dorp door de Wehrmacht ceremonieel overgedragen aan het IOC. Op 17 juni was de officiële opening waarbij Hitler het dorp ook bezocht. Drie dagen later arriveerden al de eerste gasten: Japanse marathonlopers.

Bagagelabel. Bron: Collectie M.S. Laarman

De geschiedenis van het fenomeen olympisch dorp gaat eigenlijk niet eens zo heel ver terug. De eerste keer dat sprake was van een olympisch dorp was voor de Spelen van 1932 in Los Angeles. Van dat dorp is tegenwoordig niets meer over, het werd direct na de Spelen afgebroken. Het was wel de inspiratie voor Duitsland om het groter en beter aan te pakken. Waren er in 1932 nog slechts 1.300 deelnemers uit 37 landen, in 1936 zouden dit er 3.963 uit 49 landen zijn. Om de atleten onder te brengen, was een grootschalige operatie op het gebied van logistiek en huisvesting nodig.

Eigenlijk deed men in 1936 in Berlijn hetzelfde wat men tegenwoordig doet: bouw zo veel mogelijk met het oog op later gebruik. Wie de foto's ziet van de vele verlaten en ongebruikte olympische stadions wereldwijd weet dat het niet altijd zo loopt en er dan ook miljarden zijn verspild aan de bouw van wat later doelloze gebouwen werden.

De olympische dorpen van de laatste decennia zijn vaak gebouwen die weliswaar bestemd waren voor de Spelen, maar zo zijn ingericht dat ze na afloop, met wat aanpassingen, veranderen in een gewone woonwijk of appartemententorens. Dat was bijvoorbeeld het geval in Londen 2012, waar de woonwijk East Village, voor de Spelen ingericht met 17.320 bedden voor 10.000 atleten en officials, na de Spelen eenvoudig kon worden aangepast zodat er 2.818 woningen ontstonden. Een mooi voorbeeld van hoe de kosten kunnen worden gedrukt.

Döberitz-Elsgrund, Kaserne Flak. Rgt. 22. Toen bleek dat er te weinig onderkomens waren, werden in allerijl de naastgelegen Luftwaffekazernes verbouwd en geschikt gemaakt voor atleten en de Nord-Deutsche Lloyd-werknemers van het dorp. Bron: Collectie M.S. Laarman

1.180 sporters uit Japan, Hongarije, Brazilië, Polen, Denemarken, Tsjecho-Slowakije, Roemenië en Duitsland vonden in deze kazernes een onderkomen. Bron: Collectie M.S. Laarman

In eerste instantie was uit financieel oogpunt voorzien de atleten onder te brengen in kazernes voor het 22. Flak Regiment, tegenwoordig appartementen, en de zuidelijk gelegen Löwen-Adler-kazernes in Döberitz. Toen er meer geld beschikbaar kwam, besloot men een compleet nieuw dorp te bouwen. Na de Spelen zou dat een prima nieuw kazernecomplex en hospitaal worden. In het huisvesten van sporters of militairen zit niet zo veel verschil. Vandaar dat bij het ontwerp direct rekening werd gehouden met hergebruik van de gebouwen. Daarbij lag het dorp ook nog in een militair oefengebied, de Döberitzer Heide, met meerdere kazernes en oefenterreinen op steenworp afstand.

Het dorp is op vele manieren een unieke locatie. De Duitse geschiedenis wordt er zichtbaar. Wat met Duitsland in het groot gebeurde, gebeurde in het dorp in het klein. Het is de enige plek waar je op dezelfde muur in het Hindenburghaus aan de ene kant marcherende Wehrmachtsoldaten in steenreliëf ziet en aan de andere kant van de muur een tekening van Lenin. Dat geeft goed de ironie van de Duitse geschiedenis weer: van pompeus machtsvertoon ten tijde van de Wehrmacht tot de bezetting door een vijandelijk regime. En dan juist door een van de landen die door de Wehrmacht werden aangevallen en ook voor de val van het Derde Rijk zorgde. Overigens, de Sovjets deden niet mee aan de Olympische Spelen van 1936. Dat gebeurde pas voor het eerst in 1952.

Ansichtkaart van het olympisch dorp met op de voorgrond het ontvangstgebouw. Bron: Collectie M.S. Laarman

Restaurant – Speisehaus der Nationen

Het ellipsvormige Speisehaus der Nationen deed zijn naam eer aan. Hier waren veertig eetzalen waar de atleten uit de verschillende landen hun maaltijden konden gebruiken. Bij eerdere Spelen was gebleken dat elk land zijn eigen keuken gewend is. Een Thaise atleet zat niet te wachten op Bratwursten en een Duitser niet op heet gekruide Thaise gerechten. Er waren tweehonderd koks van de Norddeutschen Lloyd (NDL) werkzaam die in staat waren elk land te voorzien van gerechten die pasten bij wat men gewend was. Verder konden de equipes ook hun eigen kok meebrengen. Er waren twee grote eetzalen met elk ruimte voor honderdvijftig man op de begane grond en op de twee etages daarboven waren kleinere eetzalen. Dat hield ook in dat sommige grotere landen opgedeeld in kleinere groepen moesten eten. De kleinere landen werden bij elkaar gevoegd in bepaalde zalen.

Nederlandse atleten, onder anderen Frans Jutte, Jo Moerman en Hans Geul, in het restaurant.De speler in het midden, met een glas aan zijn mond, draagt een speldje op zijn revers. Dergelijke speldjes werden verkocht als souvenir en zijn tegenwoordig ook nog vrij eenvoudig te vinden. Bron: Atletiekhistorici.nl

De NDL verzorgde het geheel, ook qua inkoop en uitgifte van het voedsel. Ze hadden hier natuurlijk al ruim ervaring mee, met hun schepen met een mix van personeel en passagiers. Driehonderd stewards waren actief in de bediening.

Alcohol werd niet vrij geserveerd tijdens de maaltijden Alleen de equipes van België, Frankrijk, Italië en Nederland konden wijn of bier krijgen bij de maaltijd omdat dit in hun land gebruikelijk was. Aan deelnemers uit de andere landen werd geen alcohol geserveerd. In het restaurant in het ontvangstgebouw waren wel bier en wijn verkrijgbaar, ook voor de sporters.

In de kelder van het gebouw waren opslagruimtes, koelcellen, wasruimtes en een kapsalon ondergebracht. Verder waren de brandweer, kantoren, woonverblijven en technische ruimtes in het gebouw te vinden.

Het Speisehaus in 2018, voor de verbouwing tot appartementencomplex. Bron: Collectie M.S. Laarman

Bijna exact een jaar na afloop van de Spelen werd het Speisehaus weer geopend, maar nu als het Olympialazarett. Hier waren de gebruikelijke ruimtes, zoals operatiekamers, maar ook iets bijzonders: het was mogelijk bedlegerige patiënten met bed en al naar buiten te rijden, het terras op. Licht, lucht en zon voor een spoedige genezing. Er konden honderdvijftig patiënten in het lazaret worden ondergebracht. Nog eens honderdvijftig patiënten en het verplegend personeel vonden een plek in de huisjes.

Tegenwoordig is het Speisehaus het eerste grote gebouw dat de wederopstanding inluidde van het olympisch dorp, maar nu als woonwijk voor burgers. Er zijn, met respect voor de monumentale status, luxeappartementen in gemaakt, die werden opgeleverd in 2021.

Ontvangstgebouw

Het Empfangsgebäude was het grootste gebouw (4.674 m²) van het complex. Het vormde de ontvangstruimte en toegang tot het dorp. Het was gelegen naast de snelweg Berlijn – Hamburg. In het midden was het poortgebouw, de centrale en enige toegang tot het dorp. Op het dak hiervan was een carillon aangebracht dat elk uur de door Richard Strauss gecomponeerde Olympiahymne ten gehore bracht. Een afbeelding van het carillon sierde ook de cover van het boekje Dorf des Friedens, uitgeven voor de bewoners van het dorp.

Aan beide zijden van de poort was een rondlopende vleugel. In de westelijke vleugel waren ruimtes voor bagage, douane, wasaanname, telefooncentrale, het Spörtlerbureau en vijf winkels. In de oostelijke vleugel was de ontvangsthal, een kantoor voor de dorpscommandant, een restaurant van Hoffmann-Retschlag met terras voor bezoekers van buiten het dorp en woningen voor personeel. De belangrijkste ruimte was de Halle der Nationen. Hier had elk deelnemend land een loket en er mochten ook bezoekers van buiten komen in het verder voor buitenstaanders afgesloten dorp. Ze konden bijvoorbeeld bellen met elk huis in het dorp en afspreken in het restaurant of de Halle der Nationen.

Als de olympische equipes arriveerden in Berlijn verliep de ontvangst volgens een vaste ceremonie. Na aankomst en begroeting op het treinstation volgde een welkomstwoord op het Rotes Rathaus (stadhuis), waarna de atleten met bussen naar het olympisch dorp werden gebracht. Hier vond bij het Empfangsgebäude een welkomstceremonie plaats, met een toespraak van de dorpscommandant, vlaggen en het volkslied van het bezoekende land dat werd gespeeld door de dorpskapel. Daarna ging men in een stoet met de kapel, commandant en andere begeleiders naar de huisjes waar de sporters zouden verblijven en kregen ze de sleutels overhandigd.

De entree van het Ontvangstgebouw. Bron: Dorf des Friedens, 1936

Bij een bombardement op 20 april 1945 raakte de oostvleugel zwaar beschadigd. Na de oorlog werd bouwmateriaal gebruikt voor het opknappen van woonhuizen in de buurt. De restanten werden vermoedelijk rond 1953 afgebroken. Resten van de tunnel onder de snelweg bleven tot 2011 zichtbaar, tot deze ook verdwenen bij werkzaamheden aan de weg.

Hindenburghaus

Het 2.229 m² grote Hindenburghaus was het middelpunt van het 'geselliges Dorfleben'. Hier bevonden zich tijdens de Spelen een theaterzaal, oefenruimtes, ruimtes voor de internationale sportorganisaties, medische inrichtingen, kappers en kantoorruimtes met typemachines voor alle gangbare talen en verschillende alfabetten. ‘s Avonds kwam men hier samen om te worden vermaakt met cabaret, muziek, dans, film etc. ‘s Zondags waren er kerkdiensten.

Doorsnedetekening van het Hindenburghaus. Bron: Dorf des Friedens, 1936

De huidige staat van het Hindenburghaus. Bron: Collectie M.S. Laarman

De Telegraaf van 8 mei 1936 schreef: "Verder is er het Hindenburghaus, dat een toneelzaal bevat, waarin tijdens de Spelen elke avond film, variété en cabaret zullen zijn, terwijl de vleugels bestemd zullen zijn voor de internationale kappers en buitenlandse doctoren. Men kan een Muzelman toch niet laten scheren door een Berlijnse protestante kapper, terwijl een ziek Japannertje bij voorkeur door een landsman onderzocht zal willen worden."

De naam van het gebouw was niet voor niets gekozen. Generalfeldmarschalk Von Hindenburg was van 1925 tot 1933 rijkspresident en tot zijn dood in 1934 beschermheer van de Olympische Spelen. Twee citaten van hem zijn op de gevel aangebracht, maar nog slechts vaag zichtbaar. Er staat:

en

Die Treue ist das Mark der deutsche Ehre

Boven de ingang was het familiewapen aangebracht, maar dat is tegenwoordig afgedekt door planken. Op de tweede etage is een groot reliëf zichtbaar ter ere van Von Hindenburg: krijgshaftig marcherende Wehrmachtsoldaten. Het ontwerp is van Wilhelm von Ruckteschell, een schrijver, illustrator en beeldhouwer. Hij is ook bekend van een ander kunstwerk dat nu omstreden en weggestopt is: het Deutsch Ostafrika Ehrenmal in Hamburg. Het reliëf was in het Sovjettijdperk onder een dun laagje cement weggewerkt, maar is vrij recent weer zichtbaar gemaakt. Tegenover het reliëf was een buste van Von Hindenburg opgesteld.

Steenreliëf in het Hindenburghaus met marcherende Wehrmachtsoldaten. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het is de enige plek waar je op dezelfde muur in het Hindenburghaus aan de ene kant marcherende Wehrmachtsoldaten in steenreliëf ziet en aan de andere kant van de muur een tekening van Lenin. Dat geeft goed de ironie van de Duitse geschiedenis weer: van pompeus machtsvertoon ten tijde van de Wehrmacht tot de bezetting door een vijandelijk regime. En dan juist door een van de landen die door de Wehrmacht werden aangevallen en ook voor de val van het Derde Rijk zorgde. Overigens, de Sovjets deden niet mee aan de Olympische Spelen van 1936. Dat gebeurde pas voor het eerst in 1952.

In dit gebouw was ook een kamer met een toen sensationele en nieuwe uitvinding: televisie. Er was een Fernsehstube ingericht, oftewel een ruimte waar men televisie kon kijken. In 1936 was tv nog een heel ver toekomstbeeld. De Olympische Spelen werden live uitgezonden, als een van de eerste evenementen die men kon volgen op televisie. Het was weliswaar in zwart-wit en op kleine schermpjes, maar het was toch een opzienbarende noviteit. In die jaren was de radio net in opkomst als massamedium, tv-uitzendingen waren er amper, en alleen in speciaal daarvoor ingerichte ruimtes (Fernsehstubes), die in verschillende steden te vinden waren. In het olympisch dorp konden de atleten in het Hindenburghaus de Spelen bijna live volgen. Voor vele van hen zal dat de eerste ervaring zijn geweest met het nieuwe medium.

Zwembad

Het zwembad (Schwimmhalle) meet 12 bij 25 meter en heeft twee springplanken op twee en drie meter hoogte. Verder waren er in het gebouw een sauna, badkuipen, massageruimtes, kapsalon en kleedruimtes. Het meest bijzondere is het glazen venster aan een van de lange zijdes van het zwembad dat elektrisch omhoog kan worden gebracht zodat het bad open is. Een bijzonderheid, toen en ook nu nog. De verwarming gebeurde met wat we nu stadsverwarming noemen, destijds ook zeer modern. De Russen kregen dat echter niet aan de praat en hebben het nooit gebruikt. In 1993 verwoestte een brand het dak van het gebouw en daardoor was het daarna grotendeels niet toegankelijk. In 2011 zijn het dak en de dakbedekking hersteld. Hoewel het gebouw tegenwoordig vooral een desolate indruk maakt, is nog goed voor te stellen hoe het eruit heeft gezien in de hoogtijdagen.

Zwembad. Bron: Collectie M.S. Laarman

Kommandantenhuis

De commandant, eerst Wolfgang Fürstner, later Werner von Gilsa, had een dienstwoning op het terrein. Het was een eenvoudig gebouw van twee etages. Hier bracht Fürstner zijn laatste uren door, voordat hij bij de vijver achter het huis zelfmoord pleegde. Tijdens de Sovjetbezetting was het in gebruik als crèche. Tegenwoordig staat het leeg.

Kommandantenhuis. Bron: Collectie M.S. Laarman

Sporthal

Tegenover het zwembad is de sporthal, waar toen een boksring en turnapparaten in stonden. Bijzonder is de pui met glazen deuren. Tussen de hal en het zwembad ligt nog steeds een atletiekbaan met dezelfde afmetingen als in het Olympiastadion. Momenteel is hier een kleine expositie over de Spelen en het terrein te vinden.

Sporthal. Bron: Dorf des Friedens, 1936

De huidige staat van de sporthal. Bron: Collectie M.S. Laarman

Sportershuisjes

Er waren 141 woningen voor atleten en hun verzorgers, vijf daarvan met twee verdiepingen. Deze hadden acht tot twaalf slaapkamers voor twee personen, bij de ingang een ruimte voor de steward, badkamer met douche en, heel bijzonder voor die tijd, een telefoon. Aan het einde van het gebouw bevond zich een Gemeinschaftsraum, oftewel de huiskamer. Elk huisje had de naam van een Duitse stad en het wapen of embleem van die stad was zichtbaar naast de ingang. Behalve dat dit promotie was voor heel Duitsland, was het voor de sporters op die manier ook makkelijker hun onderkomen terug te vinden. Het thema kwam ook weer terug in de huiskamer, waar muurschilderingen van de betreffende plaats waren aangebracht, in de foto's die waren opgehangen en op het beddengoed en handdoeken. De betreffende steden werd gevraagd de kosten hiervan te dragen en/of het genoemde materiaal te leveren.

Sportershuisjes. Bron: Collectie M.S. Laarman

Wat betreft de Nederlanders was de verdeling volgens de Venlose courant van 29 juli 1936: "21 wielrenners plus de Nederlandsche kok zijn gelogeerd in het huisje „Neustadt", twee wielrenners en 16 athleten en vier vijfkampers zijn ondergebracht in „Kaisers Lautern", 11 boksers en 11 zwemmers konden in „Baden", 13 schermers, 7 zwemmers en dokter Van Daal wonen in „Constanz" en ten slotte de 19 hockeyers alsmede de chef de mission, de heer Lotsy, in „Freiburg" logeeren, in totaal komen in de aanstaande dagen 108 Nederlandsche heeren athleten in het Olympische dorp te wonen."

In elk huisje was de Gemeinschaftsraum, oftewel woonkamer te vinden. De tekeningen aan de wand verwezen naar de naamgeving van het huisje. Bron: Dorf des Friedens, 1936

Men was zeer te spreken over de verzorging. Dat zag men terug in grote zaken, zoals een steward per huisje die hand- en spandiensten verleende, maar ook in de kleinere zaken. Zo schrijft de Graafschapbode op 26 augustus 1936 in wat we nu een advertorial zouden noemen: "Wellicht weet men dat elke groep die aan de Olympische Spelen deelnam haar eigen kok had. Hij zorgde ervoor dat het voor geschreven dieet strikt werd nagevolgd. Maar minder bekend is het, dat de zorgen van het olympisch comité voor de welvaart der deelnemers zich zelfs uitstrekten tot de zeepsoort welke in het olympisch dorp werd gebruikt! Men heeft blijk gegeven van grote voorzichtigheid door een zeep te kiezen die de huid niet irriteert, maar haar frisch en soepel houdt. Zoals bekend is werden in de tijd der Griekse Olympiaden de atleten met olijfolie gemasseerd. En dus vond iedere bewoner van het olympisch dorp in zijn cabine een stuk Palmolive zeep, in welke een grote hoeveelheid olijfolie verwerkt is. In een tijd dat douchen of een bad nemen nog geen gemeengoed waren, moet dit als een weldadige luxe gevoeld hebben."

De Egyptische basketbalspeler Mohamed Rashad Shafshak met begeleiders van de Ehrendienst. Er waren 185 jongens en 70 meisjes aangesteld als begeleiders van de atleten. Ze begeleidden hen in het dorp en stad, bij trainingen en waren naar verluidt zeer gemotiveerd en werden zeer gewaardeerd. Bron: Collectie M.S. Laarman

Natuurlijk moest er ook medische verzorging zijn. Er was constant medisch personeel aanwezig. Vijf artsen en veertig verpleegkundigen draaiden hun diensten. Haus Hanau was hun post. Niet alleen konden ze kleine medische ingrepen doen, ook bewaakten ze de hygiëne in de keuken, het zwembad en andere inrichtingen.

Na de oorlog zijn de meeste huisjes door de Sovjets gesloopt. Er zijn nu nog twintig woningen over in verschillende staten van verval. Eén is ingericht als museum en ziet er weer uit zoals in 1936.

Bastion en saunagebouw

Het Bastion bestaat tegenwoordig niet meer. Eigenlijk was het een beetje een overdreven naam voor een idyllisch gelegen openluchtbar op houten palen en met een rieten dak. De dorpsbewoners konden hier samenkomen voor een drankje, als het maar geen alcohol was. In 1944 werd het gebouw beschadigd door een neergestort Engels vliegtuig en daarna afgebroken.

Een ander gebouwtje was de sauna. Het was een eenvoudig houten gebouwtje, idyllisch gelegen aan de oever van een meertje. In die tijd was saunabezoek nog niet zo gebruikelijk als tegenwoordig, dus het 'finnische Dampfschwitzbad' trok de aandacht.

Passierschein Haus Zittau

In 1936 maakte een zekere heer Smith een reis door Duitsland. Het is niet bekend of hij een journalist was of dat het een privéreis was. Hij plakte zijn tickets in een album. Hij bezocht op 7 augustus het dorp en had een toegangsbewijs voor huisnummer 100, oftewel Haus Zittau. Dit was een van de huisjes waar de Amerikaanse atleten verbleven, en het bestaat wonderlijk genoeg nog steeds.

Bezoekerspas van een zekere heer Smith. Bron: Collectie M.S. Laarman

Lege gebouwen zijn zonder de verhalen van de mensen die er verbleven natuurlijk alleen maar stenen omhulsels. Er zijn over het olympisch dorp wel een paar bijzondere verhalen te vertellen.

Een van de huisjes is ingericht als eerbetoon aan Jesse Owens, de Amerikaanse zwarte atleet die vier gouden medailles won. In Duitsland was hij populair, maar in Amerika werd hij niet altijd even goed behandeld.

Aan de andere kant was er Wolfgang Fürstner, overtuigd nationaalsocialist en commandant tijdens de bouw van het dorp. Hij pleegde zelfmoord in het dorp. Waarom? Dat lees je verderop in dit artikel.

Dan is er de Nederlander Karel Lotsy. Hij was chef d'équipe tijdens de Spelen, had een klinkende loopbaan in de sportwereld en was een groot motivator. Dan opeens, jaren na zijn dood, wordt hij ervan beschuldigd fout geweest te zijn in de oorlog. Terecht? Op deze website zijn twee boeken besproken die dieper ingaan hierop: ‘De Dordtse Magiër’ van Frank van Kolfschooten en ‘Een sportman doet niet aan politiek’ van André Swijtink.

Nog een aantal andere bijzondere feiten en personen. Niet iedere winnaar was ook blij met zijn medaille. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de winnaars van de marathon. De gouden en bronzen medaille werden gewonnen door respectievelijk Sohn Kee-chung en Nam Seung-yong. Ze kwamen uit Korea, op dat moment bezet door Japan. Dat betekende ook dat ze officieel moesten uitkomen voor Japan, met een Japanse vlag op hun kleding, onder een Japanse naam. Hun overwinning werd op het conto van Japan geschreven, niet van Korea. De atleten waren hier niet blij mee. Dat is ook goed te zien aan hun blikken en houding op de podiumfoto's. Tijdens interviews vertelde Sohn over de Japanse bezetting, maar dat werd niet opgepikt door de tolken en media. In zijn thuisland Korea plaatste een krant een foto van Sohn, waarop de Japanse vlag op zijn shirt was weggeretoucheerd. Dat werd niet gewaardeerd: acht medewerkers van de krant belandden in de gevangenis en de krant mocht zeker acht maanden niet verschijnen.

Gelukkig kwam er later gerechtigheid. Bij de Olympische Spelen van 1988 in Seoul was Sohn de fakkeldrager tijdens de openingsceremonie. In 2011 besloot het IOC recht te doen aan de winnaar en een voetnoot te plaatsen bij zijn naam. Zijn echte naam was Sohn Kee-chung, niet het Japanse Kitei Son.

Het lijstje met atleten die tijdens de Spelen overleden, is gelukkig niet heel erg lang. Toch viel er een atleet te betreuren in 1936. De Roemeense lichtgewichtbokser Nicolae Berechet overleed vier dagen na zijn verloren wedstrijd in Berlijn. De officiële oorzaak was bloedvergiftiging door niet goed geheelde steenpuisten. Hij werd in Berlijn begraven en niet teruggebracht naar zijn geboorteland.

De huidige bezoekers van het olympisch dorp treden in de voetsporen van de atleten van 1936, maar ook in de voetsporen van een lange lijst van bekende en beruchte personen die het dorp bezocht hebben: Charles Lindbergh, Max Schmeling, Rudolf Hess, Joachim von Ribbentrop, Adolf Hitler en artiesten, zoals Zarah Leander, Johannes Heesters en Marika Rökk.

Sporters uit Peru voor het restaurant. Dat land debuteerde in 1936 tijdens de Olympische Spelen met 74 atleten. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het debuut van Peru was niet zonder veel commotie overigens. Na een bootreis van 44 dagen kwamen voetballers, boksers, wielrenners, een basketbalteam en schermers aan in Duitsland. Voetbal was in de jaren dertig een sport die heel populair was en Peru maakte ook indruk met zijn spel. Op 8 augustus speelde Peru tegen Oostenrijk in de kwartfinale, wat na negentig minuten speeltijd op een gelijkspel (2-2) uitdraaide. Wat erna in de verlenging gebeurde, is niet exact duidelijk. De wedstrijd eindigde uiteindelijk in 4-2 voor Peru, maar Oostenrijk protesteerde hiertegen. Peruaanse fans zouden het veld op zijn gekomen en de spelers zouden de Oostenrijkse voetballers hebben mishandeld. De FIFA en het IOC boden de mogelijkheid de wedstrijd opnieuw te spelen op 10 augustus, nu zonder publiek. De Peruanen kwamen echter niet opdagen omdat ze te laat hadden vernomen dat ze opnieuw moesten spelen. De spelers konden het dorp niet uit omdat een wielerwedstrijd de weg blokkeerde. Hierop werd Oostenrijk tot winnaar van de wedstrijd uitgeroepen. Dat leidde tot veel tumult. De selecties van Peru en Colombia voelden zich in hun eer aangetast en verlieten direct de Spelen. In Peru zelf werd Duitsland als de schuldige gezien en werden Duitse bedrijven, banken en het consulaat met stenen bekogeld. Er waren demonstraties en rellen. Ook andere Zuid-Amerikaanse landen betuigden steun aan Peru, maar gingen niet zover om de Spelen te verlaten. Voor Duitsland was dit een heel ongewenste situatie. Ze wilden graag goede banden met deze landen, maar nu hadden de Spelen juist een wig gedreven in de betrekkingen. Op 17 september 1936 kwam het olympisch team weer terug in Peru. Die dag werd door de president uitgeroepen tot nationale feestdag en de spelers werden als helden onthaald. Toch bijzonder … zonder een medaille te winnen.

Wolfgang Fürstner

Van links naar rechts: Woffgang Fürstner, Rudolf Hess, Hitlers plaatsvervanger als hoofd van de NSDAP, en diens adjudant Alfred Leitgen bij een bezoek aan het dorp. Bron: Bundesarchiv, Bild 183-2008-0122-501 / CC-BY-SA 3.0

In het Nieuwsblad van Friesland was op 21 augustus te lezen:

Duitsche Olympiade Tragiek

Toen te Berlijn het Olympisch dorp werd ingericht, werd als commandant daarvan benoemd een zekere kapitein Wolfgang Fürstner. Niet lang duurde het echter of deze werd in zekere nationaal-socialistische kringen voortdurend aangevallen onder het verwijt dat hij van Joodsche afkomst was. Zelfs werden in de buurt van het Olympisch dorp biljetten aangeplakt waarop stond : "Weg met den Jood Fürstner". De aanvallen werden tenslotte zo hevig dat aan den vooravond van de spelen een andere commandant werd benoemd. Thans komt het tragische bericht dat kapitein Fürstner zich met een revolverschot van het leven heeft beroofd.

Wolfgang Fürstner was overtuigd nationaalsocialist en commandant tijdens de bouw van het dorp. Onder zijn leiding werd het dorp gebouwd en de organisatie opgezet. Toen de Spelen begonnen, nam een hogere officier zijn plaats in, de adellijke Werner Freiherr von und zu Gilsa, hiervoor commandant van Wachtruppe Berlin.

Iedereen in binnen- en buitenland was enthousiast over zowel het dorp als de Spelen. Dan zou je verwachten dat daarna voor Fürstner een mooie carrière in het verschiet zou liggen. Dat bleek echter niet zo te zijn. Men kwam er achter dat zijn overgrootvader Joods was, maar zich later bekeerd had tot het christendom. Dat maakte Fürstner dus deels Joods en zoals bekend was men in die tijd daar niet erg van gecharmeerd. Dat had tot gevolg dat zijn collega's hem meden en hij niet meer voor vol en zeker niet voor Arisch werd aangezien. Hij besefte dat hij ook uit de Wehrmacht zou worden gezet. En wat zou er na de Spelen met hem gebeuren?

Zijn huwelijk verliep ook niet al te best, zijn vrouw wilde scheiden. Misschien waren er nog wat andere verstorende privéomstandigheden. Feit was wel dat hij, nu bleek dat hij ook niet zonder 'rassenschande' was, geen andere uitweg zag dan zich met een pistool van het leven te beroven. Hij deed dit op 18 augustus, terwijl de laatste atleten nog in het dorp waren, achter zijn huis en naast het meer in het olympisch dorp.

Om het in perspectief te plaatsen: de Olympische Spelen waren voorbij en een groot succes geweest. Duitsland had een positief beeld achtergelaten bij de meeste bezoekers. Van de Jodenvervolging had men niet veel gemerkt. En dan opeens deze zelfmoord, zelfs in het olympisch dorp.

In de Nederlandse en andere buitenlandse kranten werd geschreven dat Fürstner zelfmoord had gepleegd. In de Duitse pers was men destijds niet zo open en noemde het een ongeluk, een hartaanval of zweeg eenvoudig over de oorzaak.

Normaal gesproken waren de regels zo dat een militair die zelfmoord had gepleegd, met weinig achting werd behandeld. Er zou geen ceremonie zijn en het graf moest komen in een aparte hoek, niet bij de andere soldaten die wel eervol waren gesneuveld. Fürstner werd echter met militaire eer ten grave gedragen. Op zaterdag 22 augustus werd hij begraven op het Invalidenfriedhof in Berlin Mitte, in het Derde Rijk was dit een privilege voor prominenten. Dat kun je ook opmaken uit het feit dat andere bekenden hier werden begraven, zoals de Luftwaffebaas Mölders, Heydrich, Fritz Todt en vele anderen.

De in 2002 geplaatste grafsteen voor Fürstner op het Invalidenfriedhof Berlijn. Op de steen de tekst: Freitod als Ergebnis politischer Verfolgung. Bron: Beek100 / Wikimedia Commons

De gebeurtenissen rond Fürstner zijn voorbeelden van de onzin die er werd uitgekraamd over huidskleur en afkomst. Wolfgang Fürstner werd niet beoordeeld op wat hij voor zijn land had gedaan en welke waarde hij als persoon had. Alleen afkomst telde, met veel verwoeste mensenlevens en ellende tot gevolg.

Ervaringen

Wat vonden de atleten zelf van het dorp en de Spelen? We hebben de herinneringen van een Olympiadeelnemer uit Liechtenstein. Dat landje nam in 1936 voor het eerst deel aan de Olympische Zomerspelen met zes man. Ze waren, net al de meeste deelnemers, erg onder de indruk. Het verhaal begint met de aankomst in Berlijn.

Na de plechtige begroeting op het Anhalter Bahnhof namen we plaats in een militaire autobus en reden we door de feestelijk versierde straten van de stad Berlijn. Telkens wanneer de bus bij een bezienswaardig gebouw of monument voorbij kwam, maakte Herr Baron Woldemar von Falz-Fein ons daarop attent. Hoewel we echt moe waren, hielden we de ogen goed open want we wilden niets missen. Na een rit van een uur kwamen we uiteindelijk bij het olympisch dorp. Toen we aankwamen werden we door een grote menigte enthousiast ontvangen. Een hoge Reichswehrofficier hield een korte begroetingstoespraak en hierna werd, terwijl het volkslied werd gespeeld, onze geliefde vlag gehesen. Deze gebeurtenis was zo plechtig en overweldigend dat bij eenieder van ons de ogen vochtig werden. Na deze ceremonie werd het traliehek, welke het olympisch dorp van de buitenwereld scheidt, geopend en maakten we onze plechtige entree in het dorp van de vrede. Voorop liep een militaire kapel, verder bestond het gevolg nog uit een aantal deelnemers die voor ons aangekomen waren.

Aangekomen bij het huis Limburg, waar we ons kamp zouden opslaan werd opnieuw het Liechtensteiner volkslied gespeeld en aan de vlaggenmast voor het huis werd de blauw-rode vlag gehesen. Maar het was nog niet voorbij met de aangename verrassingen. We waren allen erg opgetogen toen men ons de schone en vriendelijke woonkamertjes liet zien. In elk daarvan stonden twee bedden, twee kledingkasten, een tafel en stoelen. De meeste van de huisjes hadden 14 van zulke kamertjes en verder een grotere woonkamer en was- en badkamer. Ons equipe had bij lange na niet het hele huisje nodig, dus werden er ook een paar Grieken en Fransen bij ons ondergebracht.

Hoewel we een heel internationaal gezelschap waren voelde iedereen zich er zeer thuis. Een erg vrolijke vriend was onze Hauswart (conciërge). Hij is zeeman en kon ons daarom urenlang spannende verhalen vertellen. Overigens was al het bedienende personeel zo; ze hadden allemaal wat van de wereld gezien en waren bekend met de andere gewoontes en gebruiken van andere volkeren.

Toen we onze spullen opgeborgen hadden ging we direct naar het restaurant, onze magen knorden bedenkelijk. Onze Ehrendienstoffizier, Hauptmann von Rhaden, zorgde ervoor dat onze magen snel gevuld werden. Elk groter land had in het Wirtschaftsgebäude een eigen ruimte. Natuurlijk was de delegatie uit Liechtenstein te klein om een eigen vertrek te willen hebben, zodat we samen met de Luxemburgers een plaatsje deelden. Meteen bij de eerste maaltijd konden we vaststellen dat de menukaart zo goed gevuld was dat zelfs de meest verwende fijnproever aan zijn trekken kwam.

Na de lunch maakten we een wandeling van hot naar her door het dorp. We konden zien met welke zorgvuldigheid en aandacht alles ingericht was om de vreemde gasten het verblijf zo aangenaam mogelijk te maken. Er was een idyllische vijver aangelegd, bomen verplaatst en zo werd de voormalige heide een paradijs.

Op 28 augustus 1936, weer thuis, schreef hij:

Het continue kijken van de wedstrijden in het stadion had ons moe gemaakt en met plezier keerden we ‘s avonds in het stille, vredige dorp terug. Het gebeurde echter ook dat voor de toegangspoort een grote menigte handtekeningjagers op hun slachtoffers stond te wachten, en dan was je niet zo maar weg, tot je uiteindelijk van de lang verwachte rust kon genieten. De mooiste ervaring tijdens onze tijd in Berlijn was toch wel dat als de prins van ons edele vorstenhuis ons bezocht in het dorp en zich ervan kon overtuigen dat we werkelijk goed ondergebracht waren.

Zo verging de ene dag na de andere. Toen de Olympische Spelen afgelopen waren kwam ook voor ons het moment van afscheid. Een bekend spreekwoord zegt: "Es ist nichts schwerer zu ertragen, als eine Reihe von guten Tagen", maar in ons geval was dat niet waar, want we zouden het nog lang kunnen volhouden. Toen we later in de boeken over de Spelen en het dorp die we gekregen hadden bladerden kwamen de herinneringen weer levendig boven. We zijn hen dankbaar die het ons mogelijk maakten aan deze Olympiade deel te nemen.

Tot zover de herinneringen van een deelnemer uit Liechtenstein.

Vrouwen

In de Dorfbote, een krant voor de bewoners van het dorp stond een prijsvraag: waarom heet het olympisch dorp het Dorf des Friedens? Een Finse deelnemer won de prijs met zijn antwoord: omdat er geen vrouwen zijn.

Wie nu het woord 'olympisch dorp' googelt, komt al snel op berichten waarin wordt gerept over weer een nieuw record aan condooms dat is uitgereikt aan de atleten, of over de feesten na afloop. In 1936 was men niet zo open en vrij. Er was een strikte scheiding tussen mannen en vrouwen; de laatsten waren in het dorp niet welkom. De 331 vrouwelijke sporters en hun begeleiders waren een aantal kilometer verder ondergebracht in een studentenhuis op het Reichssportfeld en in een turnschool. Zelfs tijdens de open dag voor de pers op 30 juli 1936 mochten geen vrouwelijke persvertegenwoordigers aanwezig zijn en ook het voltallige keuken- en bedieningspersoneel in de restaurants bestond uit mannen. De enige vrouw die het toegestaan was in het dorp te verblijven, was de vrouw van commandant Fürstner die bij hem woonde in het huis op het terrein. Wilden de sporters vrouwen zien tijdens hun verblijf in het dorp, dan was de enige optie om naar de stad te gaan of naar het ontvangstgebouw waar wel vrouwen werkten of als bezoeker kwamen.

Het zou tot de Spelen van 1956 in Melbourne duren voordat dat mannen en vrouwen samen in één olympisch dorp verbleven, hoewel toen nog wel gescheiden door een hek.

De foto's in dit hoofdstuk zijn afkomstig uit een fotoalbum dat had toebehoord aan een Wehrmachtsoldaat die als Funker werkte in het olympisch dorp. Hij was medewerker van de telefooncentrale en kreeg de gelegenheid in het dorp rond te lopen en foto's te maken. Tijdens zijn verblijf in het dorp werd zijn dochter geboren. Zijn vrouw stuurde hem een kaart met de blijde boodschap, voorzien van een foto.

De vrouw van de Wehrmachtsoldaat met hun pasgeboren dochter. Bron: Collectie M.S. Laarman

Het fotoalbum van de Wehrmachtsoldaat. Bron: Collectie M.S. Laarman

De kaart die de vrouw van de Wehrmachtsoldaat stuurde met het nieuws van de geboorte van zijn dochter. Bron: Collectie M.S. Laarman

Argentijnen bij Haus Borkum. Bron: Collectie M.S. Laarman

Duitse sprinters tijdens een training. Bron: Collectie M.S. Laarman

Een gewichtheffer vertoont zijn kunsten. Bron: Collectie M.S. Laarman

De olympische ringen op het Speisehaus. Bron: Collectie M.S. Laarman

Voor de hoofdingang. Er waren enkele winkels die ook bezocht konden worden door buitenstaanders. Enkele atleten in gesprek met een dame. Bron: Collectie M.S. Laarman

Zicht op een laan in het olympisch dorp. Bron: Collectie M.S. Laarman

Voor Haus Schneidemühl. Alle sportershuisjes in het olympisch dorp kregen de naam van een Duitse regio of stad. De stad Schneidemühl heet nu Pila en ligt in Polen. Bron: Collectie M.S. Laarman

Argentijnse schermers. Bron: Collectie M.S. Laarman

Nadat de laatste equipes uit Brazilië, China, Chili en Uruguay op 20 augustus 1936 vertrokken waren, kreeg het dorp zijn tweede bestemming: als kazerne en militair hospitaal.

Vanaf december 1936 waren de nieuwe bewoners van de schönste Kaserne der Welt een infanterieschool en het 1. Bataillion van het Infanterielehrregiment. De staf en Kommandatur gebruikten het ontvangstgebouw, de Halle der Nationen werd het Offiziersheim, de infanterieschool kwam in het Hindenburghaus. Het Speisehaus der Nationen werd het Olympialazarett. De sportershuisjes werden in gebruik genomen door het personeel van het hospitaal, de soldaten en deelnemers aan verschillende opleidingen. Over de Wehrmachtperiode valt niet zo veel te vertellen, het was de gebruikelijke gang van zaken, zoals in de meeste kazernes en hospitalen. Soldaten werden opgeleid, patiënten beter gemaakt.

Er was een ander belangrijk moment in de oorlog waarbij het dorp een kleine rol speelde. Op 20 juli 1944 werd een aanslag gepleegd op Hitler door Claus Schenk graf von Stauffenberg, en daaruit voortvloeiend een staatsgreep. Een eenheid van de Infanterieschule bezette het Funkhaus aan de Masurenallee in Berlijn. Vanaf hier werden radio-uitzendingen verzorgd, een belangrijk medium voor de oude en nieuwe regering. Majoor Jakob had als taak de radio-uitzendingen te stoppen, maar het ontbrak hem aan technische kennis. Daardoor bleven de uitzendingen gewoon doorgaan. En zo mislukte dit kleine, maar o zo belangrijke deel van de staatsgreep, net als de staatsgreep zelf.

Hoewel het nabijgelegen Berlijn talloze malen werd gebombardeerd en in de laatste oorlogsfase ook door artillerie beschoten, was het oorlogsgeweld grotendeels voorbijgegaan aan het dorp. Op 20 april 1945 zorgden echter afzwaaiers van een geallieerd bombardement op het nabijgelegen rangeerterrein Wüstermark voor schade. Enkele huisjes en de oostelijke vleugel van het ontvangstgebouw raakten zwaar beschadigd.

In het hospitaal was vanaf april 1945 goed te merken dat de eindstrijd om Berlijn gaande was: vele gewonden vonden hun weg naar het Olympialazarett.

Ten slotte gebeurde op 22 april wat ook in de rest van oostelijk Duitsland gebeurde: de Sovjets kwamen in het dorp. De laatste burgers en soldaten hadden het dorp in allerijl verlaten, de bedlegerige patiënten bleven achter. Het hospitaal bleef tot juli 1945 functioneren.

Funderingen van door de Russen afgebroken huisjes. In augustus 2019 werden de funderingen en kelders verwijderd om plaats te maken voor nieuwe huizen en appartementen. Bron: Collectie M.S. Laarman

Na de oorlog

Na de Duitse capitulatie vonden Duitse vluchtelingen en mensen die hun huis in de bombardementen en slag om Berlijn verloren hadden een tijdelijk onderkomen in het dorp. Ook de Russische bezetter gebruikte het als onderkomen, maar pas in 1947 namen ze het officieel over. De laatste vluchtelingen verlieten in 1949 het dorp, waarna Russische officieren met hun gezinnen er kwamen wonen. In de jaren zeventig en tachtig werden 121 van de 141 huisjes gesloopt. In plaats daarvan kwam de bekende DDR Plattenbau: lelijke flats. Van deze flats staat tegenwoordig alleen nog het casco. Een aantal daarvan zal worden gesloopt, een deel misschien weer voor bewoning geschikt gemaakt. Ook bouwden de Sovjets nog een aantal gebouwen erbij, zoals een café. Dit is tegenwoordig ook weer gesloopt.

Na de val van de Berlijnse muur in 1989 veranderde er veel in Duitsland. Soldaten die niets te doen hebben, onzeker zijn over hun toekomst en wodka binnen handbereik hebben willen wel eens wat slopen uit frustratie. Dat gebeurde dus ook regelmatig. Uiteindelijk verlieten de Sovjets het complex in 1991-1992.

In 1993 kreeg het gebied een beschermde monumentenstatus. Maar onder welke gemeente het olympisch dorp en gebied van de Truppenübungsplatz nu eigenlijk viel, bleef lang een dispuut, totdat in 1996 werd beslist dat het tot de gemeente Elstal behoorde. Het terrein was een chaos met autowrakken, allerlei Russische overblijfselen, zoals bergen prikkeldraad, en er was amper onderhoud gepleegd de laatste decennia. Vanaf 1994 werd het terrein opgeruimd en de meeste inrichting van de gebouwen verwijderd. In 2000 werd het terrein verkocht aan een dochtermaatschappij van de DKB Bank. Ondertussen waren de panden steeds meer vervallen en ten prooi gevallen aan vandalisme, zoals brandstichting op het dak van het zwembad, en de metalen goten en leuningen in andere gebouwen werden gestolen.

Gelukkig heeft de DKB het terrein onder zijn hoede genomen, noodzakelijk onderhoud uitgevoerd en het voor bezoekers toegankelijk gemaakt voor rondleidingen.

In de Russische tijd was in het Hindenburghaus een museum over de oorlog en overwinning op Duitsland gehuisvest. Bron: Collectie M.S. Laarman

De verf van de wandschildderingen in het museum was niet van heel goede kwaliteit Bron: Collectie M.S. Laarman

Zoals met alle gebouwen is leegstand achteruitgang. De beste manier om monumenten te bewaren, is deze een functie te geven. Het terrein van het olympisch dorp leent zich dan ook perfect voor herontwikkeling – niet te ver van het dure Berlijn en in een natuurlijke omgeving. Dat gebeurt nu dan ook. De symbolische eerste spade voor een groot project om het terrein nieuw leven in te blazen werd in juli 2017 in de grond gestoken. Doel is het verbouwen van het Speisehaus der Nationen tot 115 woningen. Daarna zullen op de locatie van de door de Sovjets afgebroken sportershuisjes nog eens 350 woningen worden gebouwd. Wie het dorp nog in zijn huidige staat wil zien, moet zich haasten. Over een paar jaar zal het er anders uitzien.

Het RK Bouwblad (jaargang 8 nummer 4, 1936) schreef over het dorp:

"Wanneer we na deze omschrijving het geheel overzien, dan kunnen we constateeren dat door groote liefde voor de aanwezige natuur, overwegende organische ingesteldheid en groote eenheid van gedachte bij architekt en sierende kunstenaars, hier een ‘Olympisch’ dorp is ontstaan, dat eenig is in zijn soort en zeer terecht de bewondering van de geheele wereld wekt. Werner Marck heeft hier gebouwd op karaktervolle wijze. Niet neutraal of internationaal en tevens allen bevredigend."

De atleten uit de hele wereld voelden zich prettig in het olympisch dorp. Duitsland had zijn best gedaan hen comfortabel onder te brengen, in een internationale broederschap. Helaas bleek dat een tijdelijke idylle. Duitse Joodse sporters bijvoorbeeld werden grotendeels uitgesloten van de Spelen, en later uit de gehele samenleving. En terwijl de Spelen aan de gang waren, werd een kleine veertig kilometer van het dorp gebouwd aan concentratiekamp Sachsenhausen. De naam Dorf des Vernichtung zou niet misstaan. De eerste gevangenen arriveerden in september 1936 en bijna tot het einde van de oorlog in 1945 zou dit een van de vele locaties zijn waar de nazi's alles en iedereen wat hen niet aanstond uithongerden, uitputten, vergasten, vermoordden.

Het voorspel voor de Tweede Wereldoorlog begon al tijdens de Olympische Spelen. Hitler steunde de Spaanse generaal en latere dictator Franco door middel van transportvliegtuigen. Daarna werd dat uitgebreid met een groter contingent, inclusief jagers en bommenwerpers. Ook de Kriegsmarine en de Panzertruppe hadden een actief aandeel. In totaal hebben zo'n 20.000 Duitse soldaten dienst gedaan in Spanje. De soldaten rouleerden, zodat ervaring werd opgedaan. De komende jaren zou dat goed van pas komen ...

In het Dorf des Friedens werden na de Spelen soldaten opgeleid en ondergebracht. Die zouden al snel op tournee gaan naar andere landen, maar niet met een vredesboodschap.

Drie jaar later, in 1939, was de kans zeer groot dat de Duitse en Poolse olympische deelnemers elkaar weer zouden zien. Nu niet in een wedstrijd, maar in een strijd op leven en dood op het slagveld. Al snel volgden de andere landen. Van de 49 landen die deelnamen aan de Spelen van 1936 konden slechts 11 de schermutselingen grotendeels vermijden. De overige 38 namen actief deel aan de Tweede Wereldoorlog, daartoe gedwongen of uit overtuiging. De Olympische Spelen en de daarbij geroemde internationale broederschap zijn geen garantie voor wereldvrede.

Do you remember … Een doorzichtige propagandapoging. Pamflet uit 1944 of 1945, bedoeld voor Amerikaanse soldaten. Er werd een beroep op ze gedaan om Duitsland met rust te laten, want het ging eigenlijk prima, terwijl de Amerikanen dood en verderf zaaiden. Bron: Collectie M.S. Laarman

Achterzijde van de propagandaposter. Bron: Collectie M.S. Laarman

Van de Duitse atleten wonnen er 202 een gouden, zilveren of bronzen medaille. Minimaal dertig van hen kwamen om door oorlogshandelingen. Hoe dat met deelnemers uit andere landen verliep, is niet exact bekend, maar zeker is dat veel van de jonge mensen die in Berlijn aan de Spelen deelnamen, zijn omgekomen tijdens de oorlog.

Krantenafbeelding met het refrein van een lied. Het is een variatie op het liedje Wooden Heart dat we kennen van Elvis Presley. Het is al een heel oud liedje, het werd voor het eerst opgetekend in 1827 maar is nog ouder. Bron: Olympia-Zeitung, 11 augustus 1936

Je zou door de mooie woorden en ceremonies bijna geloven dat men in Duitsland respect had voor olympische sporters. Ook dat bleek niet waar te zijn. Een olympische medaille was geen garantie dat je niet in een concentratiekamp terechtkwam. Een voorbeeld daarvan is de Joodse Hongaarse goudenmedaillewinnaar Kajroly Kajrpajti, die het werkkamp Zavidovo overleefde. Een aantal van de atleten die in 1936 in het Dorf des Friedens verbleven, werden later in een ander Duits 'dorp' ondergebracht, maar dit keer één met als doel hun vernietiging. Voorbeelden zijn de Franse zwemmer Alfred 'Artem' Nakache, die Auschwitz overleefde, en de Tsjechische Kurt Epstein, waterpoloër, die zelfs drie kampen overleefde.

Hoeveel van de 3.963 atleten die in 1936 Berlijn deelnamen aan de Zomerspelen daadwerkelijk zijn omgekomen in een concentratiekamp is niet exact bekend, maar er zijn wel een aantal voorbeelden te noemen:

• Schermer Roman Kantor uit Polen, omgekomen in Madjanek.
• Langeafstandsloper Jazef Noji uit Polen, omgekomen in Auschwitz.
• Worstelaar Werner Seelenbinder uit Duitsland, na verschillende kampen overleefd te hebben werd hij onthoofd in een gevangenis.
• Waterpoloër Bogdan Toajovia uit Joegoslavië, omgekomen in Jadovana.
• Bokser Ernest Toussaint uit Luxemburg, omgekomen in Hinzert.
• Roeier Hans van Walsem uit Nederland, omgekomen in Neuengamme.
• Ruiter Pierre Versteegh uit Nederland, omgekomen in Sachsenhausen.

Gedenkplaat voor Werner Seelenbinder in Berlijn. Bron: OTFW / Wikimedia Commons

Het dorp is een prachtig voorbeeld van de capaciteiten van een land op het gebied van architectuur, landschapsontwerp, gastvrijheid, internationale samenwerking en verbroedering. Je kunt jezelf alleen maar afvragen wat er nog bereikt had kunnen worden als die lijn van opbouw en samenwerking werd aangehouden, in plaats van die van zinloze machtszucht en vernietiging. Een gedachte die tot nadenken stemt.

2036?

Andreas Geisel van de Duitse olympische sportbond lanceerde het idee dat Berlijn de Olympische Spelen van 2036 zou gaan organiseren. Maar zoals alles met betrekking tot de geschiedenis in Duitsland, leidde dat tot felle discussies. Men zou kunnen zeggen: er zijn veel goede redenen om juist dan de Spelen te organiseren, om de wereld te laten zien dat Duitsland heeft geleerd van de geschiedenis en niet hetzelfde land is als in 1936. Anderen zien het als het vieren van de verjaardag van een misbruikt evenement.