Gerard Schampers, de eerste ziektes

"Ik moet over de ziekte van Jan Heling vertellen. Het is niet zoals ik schreef griep of longontsteking, maar disenterie. Dat is vrijwel zeker. De dokter heeft 't niet willen zeggen, maar hij zei wel dat 't besmettelijk was." Gerard schreef hier over de eerste ziektes in het Lager in Dassel, Duitsland. Hier was hij met 21 andere studenten tewerkgesteld, omdat ze weigerden de loyaliteitsverklaring van de Duitse bezetter te tekenen. In totaal werden 3.000 studenten voor de Arbeitseinsatz in Duitsland ingezet. Dit is Gerards verhaal van de tweede helft van 1943.

In deze serie:
- Gerard Schampers, van student tot dwangarbeider.
- Gerard Schampers, de eerste maanden in Dassel.
- Gerard Schampers, de eerste ziektes.

Gerard Schampers in 1943. Bron: Familie Schampers.

Geraldus (Gerard) Johannes Antonius Schampers werd op 21 februari 1922 geboren in Helmond. Zijn ouders, Noud Schampers^[1] en Reina Kuijten^[2], trouwden in 1921 en kregen vijf kinderen: Gerard^[3], Trees^[4], Reinoud^[5], Tineke^[6] en Joep^[7].^[8] Het gezin woonde in Helmond aan de Mierloseweg 4b.^[9] Gerard studeerde sociale-economie aan de Katholieke Economische Hogeschool, de latere Universiteit van Tilburg.

Gerard Schampers was op 6 mei 1943 uit Tilburg vertrokken en uiteindelijk met 21 andere studenten op 26 mei aangekomen in Dassel. Nu, tweeënhalve maand later, zien we dat er al veel veranderd is. Jan Loman^[10] was vanaf het begin al afgekeurd en kon op 21 juli terug naar huis. De bombardementen op Duitse steden namen toe en in de nacht van 9 op 10 juli waren de geallieerden op Sicilië geland. Ook in de Sovjet-Unie keerde het tij in het nadeel van de Duitsers. Het gevolg was dat de studenten in Dassel minder voedsel kregen, langer moesten werken én hun bewegingsvrijheid verder werd ingeperkt. Nu, half augustus, schreef hij weer een briefje naar huis:

"Even 'n kort briefje. Gisteren heb ik 't pakje van Reinoud aangekregen. Het is dus nog al enige tijd onderweg geweest. Het is dan ook 'n vrij grote mislukking geworden. Het brood was voor 'n groot deel bedorven. Vijf eieren waren gedeukt en aan 't rotten gegaan! 't Ene ei was nog goed. De koek was ook voor 'n groot deel aangetast en de snoepjes waren onherkenbaar. Ik wist dat het de snoepjes moesten zijn, maar de lui die er bij waren toen ik 't pakje uitpakte waren het er niet over eens of 't tomatenpuree of jam was! Ze smaakte toch nog vrij goed al was 't brij. De verpakking was dus ten enenmale onvoldoende. De eieren moesten niet kunnen stoten. De schaal was kapot en dan is 't natuurlijk mis. Per post blijven de pakjes 't langst onderweg. Reinoud kan 't best per spoor verzenden. Hoe 't uit Nederland gaat, weet ik niet, maar mogelijk is daar per spoor ook vlugger. Frans Linders heeft wel 'ns iets over van Gend en Loos gehad. Er moet dan wel uitdrukkelijk bij vermeld worden dat 't pakje doorgestuurd moet worden naar Dassel anders blijft 't in Hannover liggen en moeten we er eerst nog formulieren voor invullen. Nieuws is hier niet. We zijn aan 't proberen verlof te krijgen voor allemaal misschien lukt 't. Miel Visser heeft roodvonk gehad maar is weer beter, was 6 weken ziek. Hoe is 't adres van Ton Pijnenburg? Jan Vermulst en Hans v.d. Steen zijn in Watenstedt, hebben 't erg slecht. Hoe was Joep z'n verjaardag?

P.S. Stuur 'ns [...] waslappen op. Een is kapot en een is kwijt. G.

Stuur me 'n paar blauwe kousen. Sicilië is al oke! Mama sla voor de winter veel aardappelen in, want de aardappeloogst is mislukt dit jaar. 'n 1/2 ons van die ons shag ben ik al kwijt R. P.S. Verstuur eieren apart in n doosje in 't pakket."
Dassel – 13 augustus 1943

De brief die Gerard stuurde, werd via Elten aan de Nederlands-Duitse grens gestuurd. Hier werkte zijn broer Reinoud bij hun tante Anna^[11], een zus van hun moeder. Reinoud kon vanuit Elten de grens oversteken naar Lobith om zo als grensganger de Duitse censuur te ontlopen. Frans Linders^[12] was één van de medestudenten van Gerard in Dassel. Frans woonde in Nuenen en studeerde net als Gerard in Tilburg. Miel Visser^[13] kwam evenals Gerard uit Helmond, hij kwam als verpleegkundige in een ziekenhuis in Wiesbaden^[14] terecht.

Ton Pijnenburg^[15] kwam uit Helmond en Jan Vermulst^[16] uit Geldrop, zij werkten in Watenstedt. Hans van der Steen kwam uit Eindhoven^[17], maar van hem zijn nog geen extra gegevens gevonden.

De laatste alinea, getekend "R", is een toevoeging van Reinoud bij het doorsturen van de brief. Hij gaf in ieder geval aan, dat de geallieerden Sicilië grotendeels veroverd hadden en zijn moeder zich moest voorbereiden op een zwaardere winter, omdat de oogst mislukt was. Aan het eind van de maand ging er een lange brief naar huis:

Een lange brief naar huis. Bron: Familie Schampers.

"De laatste dagen heb ik heel wat brieven ontvangen. 'n Brief van Paul Hornikx van 23/6. Verder brieven van Mama van 27/6; 7/7; 23/7; 25/7 en 28/7. Verder brieven van Reinoud en m'n pas. Het laatste pakje, dat ik gekregen heb, was no. 6. Met dat wittebrood waar ook m'n sokken inzaten. Schrijf in 't vervolg 'n briefje bij 't pakje met de inhoudsopgave. In pakje no. 6 zaten: brood, sokken, vispastei. Ik hoop morgen van Reinoud 't pakje te krijgen. U kunt dus zelf wel uitzoeken wat er nog voor me onderweg is. Van Jozef hebben we in totaal twee pakjes gehad. De brief van Dr. Gerard Wijdeveld betreffende de familie Kniest heb ik gehad, ook 't kaartje van Sibbe. Dat sluit ik hierbij in. Dat ben ik de vorige keer vergeten. Tussen brief no. 1 en die via Jan Loman heb ik er nog verschillende geschreven. Ik ben nu 'n nieuwe nummering begonnen. Morgen stuur ik sokken enz. Schrijf in de brieven niets wat politiek enz. niet in orde is. Maak ook geen zinspelingen op brieven die via grensgangers gestuurd zijn, want dat mag niet en ik neem liever 't zekere voor 't onzekere als er 'ns controle mocht komen. Als 't nodig is spreek, dan van aangetekende brief of noem 't nummer. Zet geen Nederlands adres op 'n Duitse brief! 't Is uiterste voorzichtigheid en misschien niet nodig, maar beter. Piet de Roij heb ik nog niet geschreven, maar doe maar net alsof er een in Keulen verbrand is, dan schrijf ik er dezer dagen nog wel een. Van Jozef hebben we twee brieven gekregen tegelijkertijd, die we direct beantwoord hebben. Dat waren de eerste brieven via Reinoud.

Die attesten hoeft U niet te sturen. We doen ons best verlof te krijgen en dan gaat 't in Helmond waarschijnlijk veel gemakkelijker. Er zullen nog wel minstens 'n paar weken overheen gaan, maar we hebben hoop. We proberen 't met z'n drieën eerst en zeggen er nog niets van tegen de anderen: Jan, Wim en ik. Jan Heling staat er nogal goed op hier, dus dat scheelt wel. Ik geloof dat ze over Wim en mij ook wel te spreken zijn. Ze zijn hier met verlof in ieder geval niet scheutig, maar 'n briefje van den Ortsgruppenleiter zal wel enige invloed hebben, want we hebben hier met felle partijmensen te doen. Trouwens de hele omgeving is hier zo, al ken ik ondanks dat al heel wat mensen die er anders over denken. We zijn natuurlijk, ook al weten we dat, uitermate voorzichtig.

Reinoud schrijft dat ik voorzichtig moet zijn met kranten, maar die krijgen we hier veel aan. In elk pakje zitten kranten als opvulsel en die blijven er gewoon in zitten. We hebben regelmatig de Tijd, Nieuwe Tilburger Courant en verder losse bladen. Op alle mogelijke manieren komen er brieven. Tussen verpakking van pakjes, in brood of boek gebakken. Ook 'ns 'n flesje jenever in brood gebakken. Verder is er een die trouw in elk pakje 'n kapotte jampot krijgt. Op 't ogenblik heb ik niet de wisselende ploegen. Deze week ochtendploeg. We gaan dan 's middags zwemmen d.w.z. met z'n zessen. De loonafrekening van de vorige maand sluit ik hierbij in.

Met ingang van Zondag gaan we waarschijnlijk in de Duitse Eik eten. Reinoud zal proberen me fruit te sturen, dat krijgen we hier absoluut niet. Ik heb geen aardbei, kers, framboos, pruim of bes geproefd. Alleen wat wilde aardbeien en frambozen die we boven op 'n berg hier in de buurt gingen plukken, maar dat was erg weinig en erg zuur. Ik heb in 'n vorige brief geschreven, dat ik bij de pastoor op de taart geweest ben. Dat was prima. Zondag zijn de Katholieken (14 man) op bezoek geweest bij Frau Schmidt, een van de weinige katholieken hier (40 gezinnen), die toen jarig was. Ze heeft ons buitengewoon onthaald op: "Bonenkaffee", geweldig veel en goeie taart. 'n Soort bessendrankje en bier. Er waren nog enkele dames, zusters en vriendinnen van haar. We hebben 't als 'n propagandafeest beschouwd, want zij heeft 'n kruidenierszaak. De mannen zitten allemaal ergens in Europa!

We hebben dus alleen maar te doen met Frau Zus en Frau Zo. Het was 'n reuze avond voor ons, we konden precies zeggen wat we wilden, ze verstonden 't toch niet en als ze 'ns wat verstonden dan, dachten ze dat we iets anders bedoelden waarschijnlijk, want wij zijn toch nette lui. Enfin, we hebben 't er goed van genomen. De sandwiches die mieters waren, kon ik tot m'n grote spijt niet op, tenminste niet zo veel als ik me voorgesteld had. De mensen komen hier zelf niets te kort, maar ze durven niets te doen, zo bang zijn ze voor elkaar. Toch kun je hier alles krijgen als je wat te ruilen hebt. Stoffen en Bonenkaffee dat zijn de gevraagde artikelen, ook op chocola zijn ze erg happig, wat 'n idioten hč! Ze denken dat wij nog koffie, chocola en sigaren hebben zo veel als we willen, wat dat betreft zijn de mensen soms wel naief, of doen net alsof. We hebben hier 'n lijst gekregen van Tilburgse studenten die in Duitsland zitten. De lijst is niet volledig. Wij staan er ook op. Er zijn er veel in Berlijn, Braunschweig, Hannover, Watenstedt en Fallersleben. Fred van Asten zit alleen in Bitterfeld. Jammer dat ik die lijst niet had, toen ik in Berlijn was. Vraag 'ns aan Paul Hornikx of hij 'n lijst samen wil stellen van de lui uit onze barak in Junne met volledig adres. Van verschillenden weten we 't adres, maar lang niet van allemaal. Ik zal de adressen geven die ik heb: Jac de Wijs Stadt der K.D.F. Wagens bei Fallersleben (Lager H56) Bob Ackermans idem (Gem Lager G15) Freek van Zee: Gemeinschaftslager "Egelsberg" Königsallee 221 Göttingen; Kees Schuilwerve (Mediziner) Universitätsklinik Göttingen Piet Langerhorst en Ko Neeteson: Gemeinschaftslager Pleismen (Wiese) Herzberg (Harz).; Theo Adriaansens Stadt der K.D.F. Wagen bei Fallersleben (Lager 9/18). Verder weet Paul wie bij ons zitten en verder kent hij de adressen van Frans Magis, Jan Roffelsen en Miel Visser.

Dezer dagen zijn Hannover en Kassel zwaar gebombardeerd. Hier zijn geëvacueerden uit Hannover aangekomen. Er komen dagelijks eskaders Amerikaanse bommenwerpers over van minstens 30 stuks. De mensen zijn er zo bang van als de dood. De binnenstad van Hannover is totaal verwoest. Kaffee Kröpcke, Continental enz. alles weg. Station beschadigd, maar niet ernstig. Spoorwegverkeer niet erg gestagneerd. Van Kassel nog niets bekend. Die grote straten die je ziet als je uit 't station komt in Hannover zijn allemaal weg. 'n Poosje geleden zijn er strooibiljetten uitgegooid, waarop stond dat ze in Juli slapeloze nachten zouden krijgen en in Augustus de eeuwige dood. Bijzonder jaar.

Verder is hier geen nieuws."
Dassel – 30 augustus 1943

In deze brief passeren een hoop namen de revue, de eerste is Paul Hornikx^[18], een vriend uit Helmond. Paul Hornikx werd op 14 mei al vrijgelaten uit Kamp Erika in Ommen, hij werd arbeidsongeschikt verklaard.^[19] Vermoedelijk wegens zijn astma. Wie Jozef is, die in deze en andere brieven langs komt, is niet bekend.

Vervolgens komen Dr. Wijdeveld en de familie Kniest aan bod, met een kaartje van Sibbe. Sibbe was het maandblad van het Nederlandsch Verbond voor Sibbekunde. Sibbekunde is een vorm van genealogie, stamboomonderzoek, alleen dan meer nationalistisch gericht. Het was een manier om raszuiverheid te achterhalen. Gezien Gerards interesse (al voor de oorlog) in zijn stamboom en de latere uitgave van de stambomen van de families Schampers en Kuijten, zal dat de reden zijn waarom hij het blad Sibbe aanhield. Op 15 februari 1943 stond daar een oproep in van Gerard over de familie Kniest: "Gezocht het voor- en nageslacht van Joannes Kniest en Gerarda Katharina Tepas. Jan Kniest, z. v. Jan Kniest uit Ulft, huwde 17.7.1757 te Gendringen met Gerarda Catharina Tepas, d. v. wijlen Berent te Pas. Hun dochter Johanna Catharina werd 3.5.1772 te Gendringen R.K. gedoopt."^[20]

Dochter Johanna Catharina Kniest^[21] trouwde op 2 mei 1799 met Johannes Kuijten^[22]. Dit waren de betovergrootouders van Gerard aan moeders kant. Wie Dr. Gerard Wijdeveld was en hoe hij verbonden was aan de familie Kniest, is niet duidelijk. Piet van Roij^[23] had een garagebedrijf in Helmond aan de Weg op den Heuvel^[24] en was een neef van de vader van Gerard.

Jan en Wim in de brief waren de broers Jan^[25] en Wim Heling^[26], Zij kwamen, net als Gerard, uit Helmond. Beide studeerden bedrijfseconomie in Tilburg^[27] en werden evenals Gerard in Dassel tewerkgesteld. Fred van Asten^[28] arriveerde op 17 mei 1943 in Bittersfeld en werd daar 15 november 1945 uitgeschreven. Waarom hij zo laat naar Nederland vertrok, is helaas niet bekend.^[29]

De Ruwowerk-fabriek in Dassel waar de studenten terecht kwamen. Bron: Jelle Horjus.

Kees Schuilwerve^[30] was één van de naar schatting 340 medische studenten die naar Duitsland werden gestuurd. Zij kwamen verspreid over Duitsland in allerlei ziekenhuizen terecht ter vervanging van Duitse medici, die aan het front dienden.^[31] Kees Schuilwerve belandde uiteindelijk in Göttingen.^[32] Piet Langenhorst^[33] en Co Neeteson^[34] kwamen beiden in het Gemeinschaftslager Pleissner in Herzberg am Harz terecht, ongeveer 60 kilometer ten oosten van Dassel. Dit was een ijzer- en staalfabriek.^[35] Co studeerde weg- en waterbouwkunde in Delft.^[36] Theo Adriaansens^[37] kwam uit Walsoorden en studeerde net als Gerard economie in Tilburg.

Jan Roffelsen^[38] en Frans Magis^[39] waren net als Gerard afkomstig uit Helmond. Jan Roffelsen werd te werk gesteld in een ziekenhuis in Waiblingen^[40] waar Frans Magis ook in de buurt zat. Het Arolsen Archives geeft Steinenberg^[41]aan. Frans’ moeder verklaarde, op 95-jarige leeftijd, in een interview in 1993, het volgende: "Hij zat in Schöndorf. Daar zat die Roffelsen ook. We kregen regelmatig brieven van hun. Hij was nog te kort student om daar veel aan te hebben. Het was allemaal amputeren daar. Armen en benen en van alles. Dat was het werk dat ze in de ziekenhuizen moesten doen."^[42]

Van Jac de Wijs^[43], Bob Ackermans en Freek van Zee^[44] zijn helaas nog weinig gegevens gevonden. Frau Greta Schmidt zorgde samen met Walburga Philipp en Marie Kolle voor de nodige aanvullingen op het rantsoen in Dassel. De drie rooms-katholieke huisvrouwen zorgden met het nodige gevaar voor wat hulp. Steun verlenen aan dwangarbeiders was, vooral later in de oorlog, niet meer toegestaan.^[45]

De aanval op Hannover, waarbij Kaffee Kröpcke en de bandenfabriek Continental werden getroffen, vond plaats op 26 juli 1943.^[46] De aanval werd overdag uitgevoerd door 121 bommenwerpers van het Amerikaaanse VIII Bomber Command.^[47] Twee dagen later, op 28 juli, bombardeerden 182 Amerikaanse bommenwerpers overdag Kassel.^[48]

Op 10 september ging de volgende brief naar huis:

"Vandaag kreeg ik de brief van 4 September. De pakjes uit die week zijn nog niet aangekomen. Toevallig heb ik het er met Theo Bakkeren al 'ns over die tantes gehad. Zij had nl. 'n brief naar z'n tante geschreven en 't adres herkende ik op de enveloppe. Reinoud en Trees hebben allebei geboft dus. Die hebben 't beter dan ik. Ik wil direct ruilen. Het begint me hier aardig te vervelen. Met 't verlof is het huilen. Op 3 September kwam er 'n brief, dat er met ingang van die datum "Urlaubsperre" was. Jan Heling kreeg hem van den chef te lezen. Uitgezonderd werden gevallen van overlijden en ernstige ziekte. Dat is dan de enige mogelijkheid. Als er iemand ziek, wordt moet verlof gevraagd worden. De plaatselijke lieden van "de Partij" moet er 'n Einwandfrei-verklaring bij geven. Ik weet niet wie beoordelen moet wat ernstige ziekte is, maar waarschijnlijk is 'n verklaring van den huisdokter voldoende. Hier is dus 'n mogelijkheid, die aangegrepen kan worden. Ik weet niet of Raymakers optimistisch is of niet in 't beoordelen van ernstige ziekte. Dat zou te bezien zijn. Denk over 't gevalletje maar 'ns na. Onder die familieleden wordt waarschijnlijk verstaan ouders, broers en zusters. Precies staat 't er niet bij, maar dat ligt nog al voor de hand. Jan Roffelsen heeft geboft. Louis Raaijmakers kreeg hier voor de bruiloft van z'n zuster geen verlof en hij moest nog wel getuige zijn. Het kwam wel erg laat af, (3 dagen van te voren). Dat is al weer 'n tijd geleden.

De laatste dagen is de toestand hier niet beter geworden. Gisteren waren ze erg onhebbelijk en vandaag niet veel beter. Gisteren moesten we toen we uit de fabriek kwamen nog 2˝ uur ijzeren buizen gaan lossen. Dat was nu niet bepaald prettig. Ik ben bang als 't zo door gaat, dat de boel hier nog erg vervelend gaat worden. Enfin, we zullen 't beste maar hopen. De Urlaubsperre duurt tot 15 Oktober. Dan treedt er 'n nieuwe regeling in werking. Die is nu in voorbereiding, daarom is het verbod.

Over de duur van de oorlog zijn de meningen bij ons erg verdeeld. Ze variëren van twee maanden tot 1˝ jaar. Dat is al sinds 'n hele tijd. 'n Maand geleden hebben ze al gewed. Toen was de weddenschap drie maanden of 1˝ jaar. Ik hoop dat Jan de Wit met z'n twee maanden gelijk krijgt, maar ik ben zo optimistisch niet. Heeft de Dirk m'n briefje gekregen? Het is 'n heel beleefd felicitatiebriefje meer niet, dat is misschien wel 'n beetje gek, maar we hebben hier vrijwel geen tijd om te schrijven.

Op 'n lijst van Delftse studenten, leden van Virgiel, staat dat Ton Pijnenburg in Watenstedt zit. Daar zat Jan Vermulst ook. Hoe maakt die 't intussen? Frans Linders heeft 'n tijd geleden 'ns 'n brief van hem gehad. Hebben jullie hem nog gesproken? Is hij al weer terug? Hoe staat 't met Han Loevendie? Weten jullie nog iets van die andere kerels, van den Hanie Linds of hoe die knaap ook heet.

Verder weet ik niets."
Dassel – 10 september 1943

Theo Bakkeren^[49] was één van de andere studenten in Dassel. Hij woonde in Breda, maar studeerde in Wageningen. Theo hield in de oorlog een dagboek bij en werkte dat na de oorlog verder uit. Hij schreef op 10 september 1943 naar aanleiding van de situatie in Italië: "nog optimistisch ten aanzien van weer thuis zijn met Kerstmis".^[50]

Wat betreft het verlof had men vanaf september een verlofpas ("Urlaubsperre") nodig om eventueel naar huis te mogen. Dat mocht dan alleen als er een ernstig zieke in de directe familie was én je van de lokale partij in je woonplaats een Einwandfrei-verklaring kreeg, die aangaf dat je betrouwbaar was.

Dr. Raymakers^[51] was één van de huisartsen in Helmond. Hij was gevestigd op de Markt in Helmond.^[52] Louis Raaijmakers^[53] en Jan de Wit^[54] zaten bij Gerard in Dassel. Louis woonde in Tilburg en studeerde rechten in Nijmegen, Jan de Wit was een telg van de bekende supermarktfamilie De Wit en kwam uit Zaandam. Han Loevendie^[55] kwam net als Gerard uit Helmond en studeerde eveneens in Tilburg.

"Gisteren ontving ik het pakket van 1 September, inhoud overeenkomstig het lijstje, dwz. brood, koek, vispastei (4), veters. Het verwonderde me dat er nog steeds geen bruine en zwarte schoensmeer en washandjes inzaten. Daar heb ik toch al 'n hele tijd geleden om gevraagd.

Het pakje van 7/9 heb ik nog niet aangekregen. M'n brief van eergisteren no. 9 is zeker al lang aangekomen. Hebben jullie al nagedacht over m'n suggestie? Lijkt het mogelijk, zo ja dan verwacht ik zo gauw mogelijk resultaat. Ik zal Thea en Lenie schrijven als ik weer 'ns tijd heb, maar we hebben zo ontzettend weinig tijd. Zorg er voor dat ik binnenkort geld krijg, want ik heb het nodig. Ik zit erg krap. Ik heb weer 'n beetje gunstig nieuws. We mogen weer reizen door heel Duitschland, gisteravond is dat bekend geworden. Ik zal dus in de toekomst weer enkele reisjes gaan maken als ik kan. In brief no. 8 schreef ik, geloof ik, dat Molier naar Göttingen was in 't ziekenhuis, hij is weer terug en bijna beter. Meer nieuws uit Herzberg weet ik niet. Van Nol heb ik niets meer gehoord. Ik zal direct naar Utrecht schrijven. Dan nog iets nieuws. Piet Beks uit Vught is afgekeurd en gaat waarschijnlijk deze of de volgende week naar huis. Hij zal, als hij in Nederland is, nog wel op bezoek komen. Ik ben nogal met hem bevriend hier. Hij is afgekeurd wegens z'n maag. De dokter zei eerst, dat hij 'n chronische maag cathar (is 't zo goed?) en later, dat hij 'n maagzweer had. In de finesses zal hij het verhaal wel vertellen als hij thuis komt. Het is 'n heel verhaal. Het lijkt dat zijn woorden geloofwaardiger zullen zijn dan die van Jan Loman.

Vandaag kreeg ik brieven van Mulder en van Jan Schampers (uit Zwolle). Mulder schreef dat ik altijd verschillende series van alle uitkomende Nederlandse en Belgische zegels tegen kostprijs bij hem kon krijgen, als ik dat wilde. De Belgische zegels stijgen snel in waarde, dus tegen die tijd bof ik er misschien wel bij. Jan Schampers schreef dat hij 'n hele tijd ziek geweest is, hij had longontsteking, bronchitis, droge pleuris, 'n ontsteking aan z'n voet en 'n grote steenpuist. Beter dan zo heel weinig en ik kan niet een dag Arbeitsunfähig krijgen.

Verder nieuws is hier niet. De meningen over 't eind van de oorlog zijn als steeds nog zeer verdeeld. Het varieert nog steeds van 18 - 3 maanden. In Nederland heeft ook in de krant gestaan, dat 15 Oktober de nieuwe verlofregeling komt hč! Piet de Jong is getrouwd, zag ik in de Zuid. Zijn er nog nieuwtjes over bekenden? Wie van de hockeyclub zijn er nu eigenlijk naar Duitschland? Laat Reinoud dat maar schrijven.

P.S. Stuur 'n paar detective boeken [zoals] boeken Havank e.d."
Dassel – 12 September 1943

Nol was Nol Stroucken^[56], hij kwam in een van de eerdere brieven met zijn volledige naam voor. Hij was in Herzberg achtergebleven en mocht daar kantoorwerk doen. Piet Beks^[57] woonde in Vught en studeerde in Tilburg, hij was net als Gerard in Dassel tewerkgesteld. Jan Schampers^[58] uit Zwolle was een volle neef^[59] van de vader van Gerard. Thea en Lenie de Beus figureren een enkele keer in de brieven van Gerard, helaas is de achternaam niet geheel zeker. Piet de Jong^[60] kwam uit Helmond en was vermoedelijk een kennis van de familie.

De Molier in deze brief was Helge Molier, geboren op 6 augustus 1921. Hij werkte ook op de Pleissner fabriek in Herzberg en was tussen 12 en 14 juli arbeidsongeschikt.^[61] Wie deze Helge Molier was, is wat onduidelijk. Andere bronnen geven zijn voornaam als Gelge^[62] of Gelyn^[63], daarvan is Gelyn of Gelijn de meest voor de hand liggende. Er was een Pater Gelijn Molier,^[64] die in Weert en Gemert studeerde en uiteindelijk in Helmond overleed.^[65] Hij woonde in ieder geval in dezelfde regio als Gerard Schampers. Echter, werd Pater Molier geboren op 12 januari 1921. Een andere kandidaat werd op 26 augustus 1921 geboren in Utrecht^[66], maar van hem zijn geen andere gegevens gevonden.

Havank was het pseudoniem van de misdaadschrijver Hans van der Kallen. Hij woonde in Parijs, maar wist in de oorlog naar Londen te vluchten.^[67] Ruim een week later ging de volgende brief naar huis:

"Reinouds brief van 12/9 en het pakje van 7/9 ontvangen. Inhoud van 't pakje compleet, brood niet meer te gebruiken. Rest goed. Pakje van 11/9 nog niet aangekomen. Het pakje van 4/9 kwam hier de 18e aan. Het was dus 14 dagen onderweg, wat erg lang is. De pakjes van Frans Linders en de Helingen blijven nooit zo lang onderweg en de mijne altijd minstens 10 dagen. Informeer 'ns hoe hun pakjes verstuurd worden. Het brood dat zij krijgen, is altijd beter dan 't mijne, waar ik altijd veel van weg moet gooien. Ik ben benieuwd hoe de paling er uit zal zien. Verder protesteer ik tegen de opmerking dat ik te weinig schrijf. M'n vorige brief is van 8 dagen geleden en dat is erg lang, meestal schrijf ik ze veel korter achter elkaar. Let maar 'ns op de nummers en de data. De brieven blijven nog vrij lang onderweg. Altijd nog vijf of zes dagen. Hoe dat komt, is me 'n raadsel.

M'n bericht dat we weer mochten reizen was 'n beetje voorbarig. Gisteren mochten we bij uitzondering reizen, de chef nam de verantwoordelijkheid, voor een keer. Er is namelijk nog niet met zekerheid bekend of 't mag of niet. Er is wel 'n grote kans. De Helings, Frans Linders en nog 'n paar zijn naar Hannover geweest. Ik kon niet mee, omdat ik me te laat opgegeven had bij den chef en ik had trouwens ook geen geld. Jullie negeren halsstarrig verschillende vragen van mij. Ik heb gevraagd om geld, schoensmeer bruin en zwart en nog 'n hele partij dingen, sokophouders o.a. Zie m'n brieven maar na.

Piet Beks komt binnenkort naar huis. Hij komt ook in Helmond en daarom zal ik hem 'n boodschap meegeven. Hij zal de zaak wel beter voorstellen dan Jan Loman deed. In de trein uit Einbeck trof ik gisteren 'n Nederlander. 'n Zekere heer Sluis, steenfabrikant, hij woont ± 8 km van Dassel. Z'n fabriek is van hogerhand stilgelegd. Hij heeft me uitgenodigd 'ns op bezoek te komen. Ik heb die uitnodiging natuurlijk aangenomen en ben van plan er binnenkort 'ns naar toe te gaan.

Nol Stroucken is niet zo slecht als aanvankelijk scheen. Hij heeft 'n makkelijk leventje met kans om naar huis te komen. Meer nieuws is er niet. Ik schrijf dezer dagen nog wel 'ns. Vraag is waarom Jozef niet terugschrijft."
Dassel – 20 september 1943

De heer Sluis was getrouwd met een vrouw uit Wellersen, vlakbij Dassel, waar ze een steenfabriek hadden. De fabriek was door gebrek aan brandstof stilgelegd en Sluis werd tewerkgesteld op het gemeentehuis van Odagsen. Hierdoor fietste hij ook door Rotenkirchen, waar eind 1944 Piet van Maris^[68] tewerkgesteld was. Hij was met een groot aantal andere Limburgers tijdens de Kerkrazzia's opgepakt. Ook Piet werd door Sluis thuis uitgenodigd: "We werden door Sluis heel gastvrij ontvangen. […] We mochten er zelfs naar de Engelse zender luisteren en we keerden zeer voldaan weer terug naar huis. Van nu af aan vertrouwden we Sluis en wanneer er nieuws te melden was, dan kregen we dat als regel 's morgens al van hem te horen."^[69]

We zien zowel in deze, als de vorige brief, dat Gerard wat ongeduldig wordt op de 'bestellingen', die hij thuis gedaan had voor zowel geld als schoensmeer. Dat natuurlijk in een van de missende pakjes gezeten hebben. De volgende brief ging een week later weg:

"Ik heb langer gewacht met schrijven dan eigenlijk m'n bedoeling was. M'n vorige brief was van 20/9. Sinds Reinouds brief van 12/9 heb ik geen post meer gehad. Ik zal even 't lijstje van m'n laatste brieven geven: no. 8 3/9; 9 10/9; 10 12/9; 11 20/9. De laatste ontvangen brieven zijn van 4/9 mama; van 12/9 Reinoud. Verder 'n brief van 31/8 van Nel en Ton Leenhouwers die ze 7/9! gepost hebben.

Het laatste pakje dat ik gehad heb, was van 4/9. Daar heb ik al over geschreven. Het pakje van 11/9 heb ik dus nog steeds niet. Er schijnt weer iets aan de hand te zijn. Het kan wel verband houden met het bombardement op Hannover, dat zeer zwaar geweest is. Het was in de nacht van Woensdag op Donderdag. Donderdagmiddag kwamen hier twee bussen met geëvacueerden aan en 's nachts daarna drie extra treinen. Het bombardement was veel zwaarder dan het eerste. Ook [...] waar veel Nederlandse studenten zaten, is zwaar getroffen. Het schijnt dat de studenten al 'n poosje weg waren. 'n Paar weken tevoren zijn ze volgens de geruchten overgeplaatst naar Nienburg. Dat is gauw te achterhalen, Bart en Nico Steens uit Eindhoven zaten er ook. Jozef zal dan wel informeren.

Met 't reizen is 't zo, we mogen gaan waar we willen, maar we mogen niet ergens anders overnachten. Piet Beks is nog steeds hier. Hij verwacht elke dag z'n papieren, dat hij naar huis kan. Hebben jullie nog geďnformeerd bij 't arbeidsbureau? Van 't verlof is natuurlijk nog niets bekend. 15 Oktober komt de nieuwe regeling, we moeten dus nog 'n kleine drie weken wachten. Gisteren waren we al precies 4 maanden hier in Dassel. 't Begint hier geweldig koud te worden. Gisterenmiddag was 't 10 ° C. We hebben hier in 't Lager nog geen verwarming. Er is zelfs geen schoorsteen voor 'n kachel. Ik vermoed dat we electrische verwarming krijgen en ik verwacht dat als we hier van de winter nog zitten, we veel kou zullen lijden. Ik zou graag 'n trui hebben met lange mouwen en 'n hoge boord, zou daar nog aan te komen zijn. Morgen zal ik 'n pakje sturen met kapotte sokken en nog 't een en ander. Ik zou graag op de een of andere manier op verlof willen komen, maar 't zal wel niet gemakkelijk zijn.

Frans Stevens en Louis Raaijmakers zijn aan 't proberen om overgeplaatst te worden naar Gelsenkirchen, waar 'n familielid van Louis 'n grote fabriek heeft. Hij is 'n Belg en de fabriek is Amerikaans. Ze krijgen daar 'n reuze lijn. Er is al toestemming van de arbeidsbureaux. De chef hier laat ze gaan als er twee nieuwe arbeiders (studenten of Ostarbeiters) voor terugkomen. Uit Gelsenkirchen is daarvoor toezegging verkregen. Ze zullen dus binnenkort hier wel vertrekken. Dat ze in Gelsenkirchen 'n heel wat beter leven krijgen, spreekt van zelf. Ze kunnen daar bij den directeur in huis wonen.

Arie Kooreman heeft 'n kennis in Alfeld, niet ver van hier, die eigenaar is van 'n hele hoop fabrieken. Hij is Duitser, maar woonde vroeger in Tilburg. Hij schijnt erg invloedrijk te zijn. Arie probeert nu bij hem te komen. Hij kan daar ook gewoon thuis wonen. Die mensen hebben geweldig veel met hem op. Ik denk dat hij ook vrij gauw hier vertrokken zal zijn. Er komt dan waarschijnlijk 'n Rus uit Alfeld voor hem in de plaats. Met 't geval van Arie is de Chef nog niet op de hoogte. Als dat allemaal door gaat, zijn er binnenkort van de 22 nog maar 17 over.

Jan Heling is op 't ogenblik ziek. Hij heeft vrij hoge koorts. Vannacht 40ş en 'n uur geleden om half 12 nog 39,8ş, dus geen kleinigheid. Met heel veel moeite hebben we gedaan gekregen dat de dokter hier komt. Hij zal direct wel komen. Zover ik 't kan bekijken, is 't 'n hevige griep. 'n Paar dagen geleden heb ik 's nachts koorts gehad. Ik had 't erg koud en 's morgens kreeg ik koortsuitslag op m'n lip, zoals ik dat wel 'ns meer heb. Ik heb er verder toch geen last meer van gehad.

Hoe komt 't dat Jozef niet meer schrijft? Ik heb op m'n brief van 1 September nog steeds geen antwoord gehad. Ik kan me voorstellen dat de Gouden Stad tegengevallen is. Hij viel mij ook tegen, zeker na de geweldige reclame die er voor gemaakt is. De kleuren zijn te schel, en onnatuurlijk. 't Verhaal is niet erg origineel en daarbij nog sentimenteel en overdreven dramatisch. Verder enkele momenten die de film voorbehouden voor volwassenen maken, maar 't peil niet bepaald verhogen. Ik heb gisteren 'n heel aardige film gezien in Einbeck: "Altes Herz wird wieder jung" met Emil Jannings. Het is de beste film, die ik 't laatste half jaar gezien heb.

Reinoud moet er voor zorgen, dat ik regelmatig 'n overzicht krijg over de hockeycompetitie. Wie zijn er nu allemaal naar Duitsland van de hockeyclub? Dat heb ik al 'ns eerder gevraagd, maar op m'n vragen krijg ik meestal geen antwoord. Ik heb ook al 'ns om 'n hangslot gevraagd, maar de enige reactie was 'n zinnetje in 'n brief van Reinoud, waar ik niks mee opschoot. Als jullie m'n brieven nakijkt, zullen jullie wel verschillende dingen tegenkomen waarom ik gevraagd heb.

De dokter is nog steeds niet hier en ik heb intussen al gegeten. Theo Bakkeren is van oordeel dat Jan Heling longontsteking heeft, maar of dat werkelijk zo is, is de vraag, want Theo is ook geen medische autoriteit. De laatste dagen is 't hier erg slecht weer en 't is duidelijk te zien dat we gauw herfst hebben of er eigenlijk al in zitten.

Hoe staat 't met m'n overall, is er al een onderweg. Die ik hier heb, is nog nooit gewassen, hij stinkt compleet. Hebben jullie nog 'n pak voor mij kunnen krijgen op die speciale vergunning. 't Enige pak dat nog 'n beetje gaat is m'n blauwe. Nieuws heb ik verder niet."
Dassel – 27 september 1943

In deze brief een aantal medestudenten van Gerard in Dassel. Frans Stevens^[70] woonde en studeerde in Tilburg en wilde samen met Louis Raaijmakers overgeplaatst worden naar Gelsenkirchen. Dit zou niet lukken, maar beide mannen werden in 1944 vervroegd naar huis gestuurd. Arie Kooreman^[71] woonde ook in Tilburg maar studeerde civiele techniek in Delft. Hij wist eind 1944 overgeplaatst te worden naar Alfeld.^[72] Over de broers Bart^[73] en Nico Steens^[74] uit Eindhoven is niet zo veel bekend. Beide zaten in de oorlog in Nienburg.^[75]

Nel^[76] en Ton^[77] Leenhouwers waren twee zussen uit Helmond, geboren in respectievelijk 1922 en 1924.^[78] Gerard zelf werd ook geboren in 1922. De familie Leenhouwers woonde op de 1e Haagstraat 83^[79], op een steenworp afstand van het ouderlijk huis van Gerard. Het bombardement op Hannover werd uitgevoerd in de nacht van 22 op 23 september. De RAF vloog met 711 bommenwerpers, waarbij het zuid-zuid-oosten van Hannover geraakt werd.^[80] Theo Bakkeren schreef er over in zijn dagboek: "vannacht hadden ze Hannover weer te grazen: daar loopt al onze post, incl. pakketten, over, dus dan is het voorlopig daarmee weer mis."^[81]

Gerard beschreef twee films in zijn brieven. Die goldene Stadt en Altes Herz wird wieder jung respectievelijk uit 1942 en 1943. De bioscoop in Dassel was één van de weinige punten van vermaak in het stadje. De studenten gingen regelmatig op zondagavond naar de film.^[82] Twee dagen later ging de volgende brief naar huis.

In de haast even een brief. Bron: Familie Schampers.

"In haast even deze brief. Ik moet namelijk de ziekte van Jan Heling vertellen. Het is niet zoals ik schreef griep of longontsteking maar disenterie, dat is vrijwel zeker. De dokter heeft 't niet willen zeggen maar hij zei wel dat 't besmettelijk was. Wik de Leeuw was ook niet goed en vanmiddag gaan ze allebei naar 't ziekenhuis in Einbeck. Daar wordt onderzocht wat ze precies hebben. Als 't werkelijk disenterie is, weten we nog niet wat er gebeurt, want dit is hoogst besmettelijk. We mogen niet meer op de fabrieks W.C.'s vanwege 't besmettingsgevaar en op onze eigen W.C. willen we niet, omdat die al besmet is. Jan Heling had vrij hoge koorts. Hij moet ± ieder kwartier naar de W.C. en z'n ontlasting is erg dun en er zit bloed in. Intussen is Theo Bakkeren ook ziek geworden. Hij had zoëven 39.4°. Het is hier op 't ogenblik 'n drukte van belang. Iedereen is even opgewonden en zenuwachtig.

Vandaag is het pakje van 11/9 nog niet aangekomen en ook geen brief. Alleen 'n briefje van Bram Appel. Sinds Reinouds brief van 12/9 heb ik van jullie geen post meer gehad, dus bijna 14 dagen. Met de pakjes is 't bedroevend. Mogelijk ligt de oorzaak bij 't bombardement van Hannover. Dat is in de nacht van Maandag op Dinsdag j.l. voor de 3e keer zeer zwaar gebombardeerd. Het schijnt zwaarder geweest te zijn dan de vorige keren. Of daardoor de pakjes vertraagd aankomen weet ik niet, maar het is wel mogelijk.

Meer nieuws heb ik niet, het is trouwens ook genoeg. Maak ze bij Heling maar niet te ongerust, want die lui kunnen nergens tegen. Zo gauw ik iets meer weet, zal ik wel schrijven. O, ja, de dokter gaf als oorzaak op: te eenzijdig eten en eten op onregelmatige tijden. Wat hebben we 't toch goed!"
Dassel – 29 september 1943

Deze brief volgde snel op de vorige, omdat Gerard zijn ouders over de ziektes in het Lager wilde vertellen. Vermoedelijk voordat ze het via de ouders van iemand anders zouden horen. Theo Bakkeren werd op de 28ste ziek en zou dat blijven tot in oktober. Hij schreef op 2 oktober: "Eerst nú het bed weer uit, en eerst nú ook pas weer wat eten. Wat zijn we slap en flauw geworden hiervan!"^[83]

Wik de Leeuw^[84] was een van de andere studenten in Dassel, hij woonde in Tilburg en studeerde net als Gerard economie in Tilburg. Bram Appel^[85] was een neef van Gerard die woonde en voetbalde in Berlijn. De brief werd via zijn familie in Elten gestuurd en daar de grens over gebracht om in Nederland weer op de post te gaan. Er werd in het Duits het een en ander op de brief bijgeschreven. "Deze brieven moeten eigenlijk worden gedesinfecteerd!" als waarschuwing voor de dysenterie. Verder werd er een waarschuwing opgeschreven:

"Liebe Tante Rheina,
Habe immer Alles sofort vor Euch erledigt. Bitte nicht mehr schreiben: bedank voor de brieven posten! Nichts davon! Viel zu riskant. Auch Tante Marie sagen. Ich verstehe auch schon so was Du sagen willst.
lots of love Nelly"
Elten – 29 september 1943

Deze aanvulling van Gerards nicht Nelly Alkemade^[86] uit Elten was gericht aan zijn moeder en dus Nelly's tante, Reina Schampers-Kuijten. Tante Marie Kuijten^[87] was een andere zus van Gerards moeder. Vrij vertaald staat er: "Lieve tante Reina. Ik heb altijd alles onmiddellijk voor je geregeld. Schrijf alstublieft niet meer. Bedankt voor de brieven. Niks ervan! Veel te riskant. Tante Marie vindt dat ook. Ik begrijp ook wat je wilt zeggen. Veel liefs, Nelly."

Vijf dagen na het vorige bombardement op Hannover vond in de nacht van 27 op 28 september weer een grote luchtaanval op de stad plaats. Dit keer vlogen 678 bommenwerpers van de RAF op de stad af. Er gingen 38 bommenwerpers verloren. Het getroffen gebied lag dit keer aan de noordkant van de stad.^[88] Het was het derde bombardement op Hannover in korte tijd. Naast deze twee bombardementen in september was Hannover op 26 juli 1943 overdag aangevallen door de Amerikaanse luchtmacht.^[89]

Een bejaardenhuis op de plek van het oude ziekenhuis in Einbeck. Bron: Jeroen Koppes.

De volgende dag ging er weer een brief naar huis:

"Zoals ik beloofd heb, schrijf ik 't nieuws van de zieken. Jan Heling is in 't ziekenhuis in Einbeck. Wik de Leeuw werd bij nader inzien niet meegenomen, omdat hij niet ernstig was. Hij voelt zich nu weer prima. Van Jan H. hebben we niets meer gehoord. Frans Stevens heeft de procuratiehouder gesproken, die hem zei dat 't wel niet besmettelijk zou zijn, want de dokter had er niets van gezegd. Gisterenavond voelden Guus Janse en Joop Nahuijsen zich niet goed. Ze hadden alle twee ruim 38° koorts. Joop lag de hele nacht te klappertanden. Vanmorgen vroeg kwam 'n wachtman met 'n baas uit de fabriek (de vertegenwoordiger van 't D.A.F.) om koorts op te nemen. Wik had 36,2°! Joop 36,4°, Guus 36,7° en Theo Bakkeren 37,7°. Theo kon blijven liggen. De dokter zou voor hem komen, hieruit blijkt dat ze toch wel 'n beetje bang zijn, want anders moet je met 37,7 en zelfs met ± 38,5 zelf naar den dokter gaan. De andere drie moesten naar den dokter. De Lagerführer kwam vertellen, dat ze niet wilden werken enz. Vooral Guus had 't zwaar te verantwoorden, zoals altijd trouwens. Aan Nahuijsen was goed te zien, dat hij ziek was en koorts had toen hij naar den dokter ging. Ze zijn nog niet terug en ik ben benieuwd wat ze mankeren volgens Dr. Wagner. Uit wat ik verteld heb, blijkt wel hoe de behandeling hier is.

Toen Guus Janse zei dat hij vannacht 38,6° had, zei de Capoführer dat dat niets was. Dan was je niet ziek. Dat was geen reden om niet te werken. 't Kon alleen 'n kou zijn of 'n beetje griep dat met 'n paar tabletten weer te verhelpen is. Ze probeerden 't alleen maar, omdat Jan Heling ziek was en wilden daarvan profiteren. De sociale verzorging laat hier niets te wensen over. Zoals ik vroeger al schreef, is de waterleiding kapot. Zo is de kraan al sinds 'n week of 6 aangesloten op 'n bron hier op 't bedrijf. Het water is niet gezuiverd.

De meningen over de drinkbaarheid waren verdeeld, maar tenslotte werd gezegd dat we 't konden drinken. Toen gisteren Jan Heling weg mocht, werd er plotseling 'n plaatje boven de kraan gespijkerd waarop stond: Achtung! kein Trinkwasser. Een vlugge geest schreef er onder: seit 29 September 1943.

Een en ander was 'n uitvinding van de mindere goden uit de fabriek. De procuratiehouder zei dat we ons er niet aan hoefden te storen, evenmin als aan 't geval van de W.C. Dat was zo: Wolter (vertrouwensman D.A.F, Vorarbeiter in de fabriek) zei toen hij hoorde dat Jan H's ziekte besmettelijk was, dat wij niet meer van de fabrieks-W.C.'s gebruik mochten maken. We moesten op onze eigen W.C. die zeker besmet was, want daar had Jan H. de hele tijd op gezeten. Voor ons was 't niet zo erg! Ik weet niet of ik dat laatste al niet 'ns geschreven heb. Zo ja, dan weten jullie 't nu helemaal goed. Dat over de ziektegeschiedenis.

Frans Stevens hoorde gisteren wat nieuws over 't verlof en heel slecht nieuws. Kruse, de procuratiehouder vertelde hem, dat we dit jaar wel niet met verlof zouden kunnen. De regeling was volgens hem maar 1 jaar. Ze wilden 't dan zo doen: Als 't jaar bijna om is, ('n paar maanden tevoren), gaan de eersten met verlof. Als die terug zijn, gaan de volgende enz. Het schijnt nog niet helemaal definitief bekend te zijn, de nieuwe regeling komt immers 15 Oktober, maar het schijnt toch al vrij zeker zo te zijn. Het wordt dus 'n beroerde geschiedenis. Bestaat er geen enkele mogelijkheid om op 'n andere manier thuis te komen? Ga 't 'ns goed na. Ik zou hier onderhand wel weg willen.

't Wordt hier ontzaglijk beroerd. We hebben in de grote zit- en slaapkamers nog geen verwarming en 't ziet er naar uit dat die voorlopig nog niet komt. Toch is 't al zo koud, dat we verwarming nodig hebben.

Alleen de ziekenkamer en 't washok zijn verwarmd (electra). In de ziekenkamer kunnen we niet gaan zitten vanwege de zieken. Er is trouwens geen plaats in. Met de drie bedden die er staan is 't kamertje vol. 't Washok wordt de hele dag gebruikt om te wassen als er lui uit de fabriek komen enz. Verder zijn er de koffers opgestapeld. De ruimte, die er in dat hok nog over is, gebruiken we als zitkamer. 't Is geweldig ongezellig natuurlijk. 'n Tafel hebben we er niet. De tafels uit de grote kamer zijn te groot. We hebben nu 'n paar houten koffers op stoelen gezet en gebruiken die stellage als tafel. Zo wonen wij. Ik zit nu in 't washok te schrijven. Overal rondom mij hangen de vuile handdoeken.

Zojuist horen we, dat de drie zieken bij de dokter 't volgende "Bescheid" gekregen hebben. Direct naar bed en vanavond temperatuur opnemen. 'n Overwinning op de Lagerführer dus. Die kon z'n oren niet geloven, dat ze niet hoefden te werken.

Is 't bij jullie ook zo koud? Zondagmiddag was 't 10 °C. buiten en nu is 't kouder. 's Winters is 't zo koud, dat de herten in 't bos gevoerd moeten worden. Post heb ik nog steeds niet gehad. Reinouds brief van 12/9 is de laatste die ik gehad heb. 't Pakje van de elfde September heb ik nog steeds niet aangekregen. Vanmorgen heb ik 'n pakje verstuurd, als briefpakket, rechtstreeks, met als inhoud: 1 kapotte pyama, die van papa; 5 paar sokken; 1 onderbroek, kapot; en 'n partij touw. Ik hoop dat 't niet gebombardeerd wordt. Met m'n broodporties is 't hopeloos, dat hoef ik wel niet te schrijven.

Laat 'ns gauw wat weten, want 14 dagen geen bericht wordt eentonig. Hoe staat 't met de onderduikers, zijn ze niet bang of is 't niet gevaarlijk?"
Dassel – 30 september 1943

Naast een aantal eerder voorgestelde medestudenten, komen er in deze brief weer twee aan bod: Joop Nahuijsen^[90] uit Den Haag en Guus Janse^[91] uit Breda. Joop studeerde werktuigbouwkunde in Delft. De brieven volgen elkaar snel op, omdat Gerard het thuisfront graag op de hoogte houdt van de zieken. Hij is ook nog steeds op zoek naar een uitweg uit Dassel, terug naar thuis in Helmond. De volgende dag volgt weer een brief:

"Zojuist kreeg ik Mama's brieven van 23/9 en 27/9 met de attesten. De brieven waren erg belangrijk en ik moet er eerst nog 'ns over nadenken hoe ik een en ander het best op kan knappen. Nu Jan Heling in 't ziekenhuis ligt, kan ik niet bij hem informeren hoe 't met die verlofgeschiedenis gegaan is. Ik was in de veronderstelling, dat hij indertijd voor ons drieën gewerkt had bij den Ortsgruppeleiter, maar dat er niets van gekomen is en 't ook niet doorgezet heeft, omdat de verlofkwestie voor de hele groep aan de orde gekomen is. Het valt me geweldig van hem tegen. Nu sprak ik juist Frans Linders die 'n andere lezing van 't geval gaf. Uiteraard heb ik niet veel over de kwestie kunnen spreken met Jan H. indertijd, omdat we verschillende ploegen hebben. Maar volgens Frans heeft Jan ook voor mij moeite gedaan bij den Ortsgruppeleiter. Die hele geschiedenis is al 'n maand geleden ongeveer. Voor zover ik er hier uit wijs kan worden, wilde die Leiter hier geen verzoek richten aan Helmond en later wel maar alleen voor Jan. Het is nu natuurlijk de vraag van welke datum die brief was, die Maier hier uit Dassel gekregen heeft. Die brief moet wel haast van de laatste tijd zijn en dat is des te opmerkelijker, daar het tijdens de Urlaubsperre gericht is, die loopt van 3 September tot 15 Oktober.

Wim Heling vertelde me, toen ik hem ’t geval vroeg, precies hetzelfde als Frans Linders. Misschien komt de aanvrage voor mij nog in Helmond aan. Ik ben van plan om Maandag of in ieder geval in ’t begin van de volgende week ’n bezoek te brengen aan de Ortsgruppenleiter hier. Dan kan die me wel precies vertellen hoe de zaak in elkaar zit. Het is gunstig dat Maier die aanvragen gekregen heeft, dat kunnen we zeker vaststellen. Er blijkt uit dat die Ortsgruppenleiter hier moeite gedaan heeft. Het ziektegeval moet ik eerst nog ‘ns goed bekijken. Ik wil ‘ns overleggen hoe ik de zaak op de vlugste en gemakkelijkste manier af kan wikkelen.

Van Jozef heb ik sinds z’n brief van 16/8 niets meer gehoord. Na Reinouds 12/9 brief is die van Mama van 24/9 de eerste. Een brief is er dus waarschijnlijk verloren gegaan. Mijn brief no 6 was van 19 Augustus; no 8 van 3 September; no 12 van 27 September; no 13 van 29; no 14 van 30 September. Jullie hebben dus niet te klagen. ’t Pakje van 11 September is er nog steeds niet! De pakjes die ik tot nu toe gekregen heb, waren zo goed. Ik heb wel graag ‘ns stroop. De kaas 2 – potten vind ik niet zo lekker. Voor vluggere verzending informaties bij Heling en Linders.

Van Jan Heling hebben we niets nieuws gehoord. Wim gaat hem Zondag opzoeken. Theo Bakkeren is aan de betere hand. Wik de Leeuw en Guus Janse werken weer en Joop Nahuijsen had vanmorgen ruim 39° koorts. Dat is 't nieuws voor vandaag."
Dassel – 1 oktober 1943

De attesten, waar Gerard in deze brief aan refereert, waren van de dokter in Helmond en gaven aan dat hij epilepsie had. Hij hoopte hiermee een afkeuring te krijgen om naar huis te kunnen. Wat betreft de zieken ging het allemaal al wat beter, al bleef Jan Heiling nog in het ziekenhuis in Einbeck achter. Jakob Maier^[92] was de Ortsgruppenleiter van de N.S.D.A.P. in Helmond.^[93] Hij woonde voor de oorlog al in Helmond^[94] en werd aan het eind opgepakt en vastgezet.^[95] Of hij daarna ook veroordeeld is, is niet bekend. De Ortsgruppenleiter was de leider van de partij in de stad. Hij was verantwoordelijk voor de politieke en ideologische leiding in Helmond. Andere lokale partijorganisaties, zoals het Deutsche Arbeitsfront (D.A.F.) vielen ook onder zijn verantwoording.^[96]

Het duurde een week voor de volgende brief naar huis ging:

"Zojuist Reinouds brief ontvangen. Attesten ontvangen. Ik ga morgen over 'n week naar de dokter. Dan heeft hij spreekuur voor de mensen uit de fabriek. Het is de Medizinalrat in Einbeck, die ook voor 't Arbeitsamt keurt. Jan Heling wordt al aardig beter. Morgen ga ik hem opzoeken. Dan schrijf ik wel 'n verslag van m'n […]. Anders is er niemand ziek. Wim heeft 'n dikke knie maar dat betekent niets.

Van de week heb ik 't pakje met brood, jam, schoensmeer, kaas, vispastei, [...], peperkoek ontvangen. 't Was allemaal uitstekend. 't Pakje van 11/9 is dus zo goed als zeker verloren gegaan. Dat is wel pijnlijk, niet alleen omdat 't zo'n mooi pakje was, maar ook omdat 't uit Laren kwam. Ik heb 1 mededelingenblaadje van UA gehad en wel van September 1943. Reinoud is z'n boekje niet weinig te buiten gegaan, door die brief aan Jozef te lezen. Daar heeft hij niks mee te maken, absoluut niks. Als ik graag heb, dat hij iets van me weet, schrijf ik 't hem zelf wel. Welke tentamens heeft Jozef?

Van Wim Wijnen wist ik alleen, dat hij in Scheveningen zat verder niets. Houding van Harry van Oorschot beneden alle peil. Maandagmiddag ben ik hier bij den Ortsgruppenleiter geweest, die tevens Bürgermeister is. Hij was zeer vriendelijk en bereidwillig. Hij zou er met de directeur over spreken en als ze tevreden over m'n werk waren, zou hij 'n verzoek naar Helmond sturen. Ik heb gezegd, dat hij 't per Dienstpost moest sturen. Dat zou hij doen. Voor de Helingen is 't langs 'n hele officiële en lange weg gegaan. De brief was gedateerd 1 September, was dus bijna 4 weken onderweg. Binnenkort komt de nieuwe verlofregeling af.

Ik geloof niet, dat ik met die verklaring van Maier direct met verlof kan komen. Het is gewoon 'n Einwandfrei verklaring. De kans is dan iets groter dan normaal, maar jullie moeten je niet blij maken met 'n dooie mus. Misschien dat ik bij Dr. Taucherbeck meer bereik. Piet Beks is nog steeds hier. Hij is 6 weken geleden afgekeurd. Hij zal toch wel binnenkort weggaan.

Wim Heling sluit 'n brief in voor An Verhofstad over de ziekte e.d. Ik sluit hiermee, want ik heb haast. Moet naar Einbeck, daar is 'n badhuis dat ik ga zoeken om me voor 't eerst sinds 5 maanden ruim, met warm water te wassen."
Dassel – 8 oktober 1943

Willem (Wim) Wijnen^[97] werd op 3 juli 1943 gearresteerd door de Sicherheitspolizei Den Bosch en aldaar vastgehouden.^[98] Vanuit Den Bosch werd hij overgebracht naar het Oranjehotel in Scheveningen, waar hij op 7 juli 1943 aan kwam. Hij verliet het Oranjehotel weer op 24 augustus.^[99] Helaas is onbekend of hij overgeplaatst werd of vrijgelaten. Echter, op 9 maart 1944 werd hij Kamp Amersfoort binnengebracht met als reden voor zijn arrestatie: "Amtsanmassung" het voordoen als een ambtenaar. Op 11 oktober werd hij overgeplaatst naar concentratiekamp Neuengamme, waar hij op 6 november tewerkgesteld werd op de scheepswerf van Bohm & Voss in Hamburg. Aldaar overleed hij op 3 april 1945.^[100] An Verhofstad^[101] was de latere vrouw van Jan Heling. Ze trouwden in de zomer van 1949.^[102]

"Allereerst 't nieuws over de zieken. Alleen Jan Heling is nog ziek. Ik ben in Einbeck geweest Vrijdag, maar mocht niet bij hem, omdat 't geen bezoektijd was. Hij maakt 't vrij goed en komt over 'n dikke week waarschijnlijk weer hier. De papieren voor de Helings voor 't verlof zijn aangekomen en zij zullen dus wel vrij gauw met verlof kunnen als Jan beter is. De burgemeester hier heeft zich in verbinding gesteld met de Chef. Die moet nog 't oordeel over mij vragen aan de Vorarbeiters en de Werkmeisters. Voordat de zaak voor mij in orden is, duurt 't nog wel 'n poosje. Als jullie 'n andere manier voor verlof zien, grijp die dan direct aan.

Vanmiddag ben ik bij Dr. Wagner geweest. Ik vertelde, dat ik Dinsdagavond 'n aanval van epilepsie gehad had. Hij vroeg hoe ik dat wist en ik zei dat ik dat gevoeld had. Dat was onmogelijk zei hij, omdat 'n epilepticus niets voelt. Ik probeerde hem aan z'n verstand te brengen, dat ik verduvels goed weet of ik 'n toeval gehad heb, ja of nee. Ik heb gezegd dat ik er voor en erna last had van hoofdpijn en duizeligheid. Ik heb de attesten laten zien, hij vroeg of ik er had. Tenslotte schreef hij me tabletten voor, waarvan ik er een per dag in moet nemen: Luminaletten.

Als ze op zijn, moet ik terugkomen. Ik zou dan wel horen wat er gebeurde. Intussen zou hij zich met de universiteitskliniek in Göttingen in verbinding stellen. Ik denk dat ik daar dan onderzocht zal moeten worden of onder behandeling genomen of wat dan ook. Ik voel er niet veel voor. Ik heb voor ruim 'n maand tabletten, dus hoef voorlopig niet terug te komen. Informeer 'ns wat ik nu het beste kan doen, want ik zit er 'n beetje veel mee in.

Ik heb den dokter gezegd dat ik voor ik in Duitsland kwam eens in 2 ŕ 3 maanden 'n toeval kreeg, die op z'n hoogst 10 minuten duurde. Ik vertelde hem dat ik in Duitsland drie toevallen gehad heb. Ik heb ook gezegd dat ik 't Dinsdag aan voelde komen. M'n toevallen zijn precies 't zelfde als voor ik naar Duitsland ging voor 6 Mei, dus wat dat betreft is 't niet verergerd.

Van Johan de Heer heb ik pas 'n briefje gehad. Hij maakt 't goed. Gisteren kreeg ik 't pakje van Marietje Schampers van 11/9. 't Was dus 'n maand en twee dagen onderweg. 't Brood was bedorven, de rest ging nog. Dat viel dus reusachtig mee. Van Jozef hoor ik nog maar steeds niets. Hoe komt dat toch? Ook van Fons Niessen had ik lang iets verwacht. 't Mededelingenblaadje van Oktober heb ik gelezen. Wim Heling heeft één! ontvangen. 't Volgende is er nog niet. 't Lopend vuurtje is dus nog niet ideaal. Hou me op de hoogte van 't hockeynieuws, de nieuwe club enz.

Ik sta sinds eind vorige week in 'n andere afdeling (Brüniererei) en werk van 7-5 met 1/2 uur pauze. Zondag was ik in Göttingen en maakte een luchtalarm mee zonder bommen. Film: Baron von Münchhausen, kleurenfilm heel goed soms nogal pikant.

P.S. Schrijven jullie 'ns welke brieven van mij aangekomen zijn. Ander nieuws schrijf ik 'n volgende keer wel. Jullie mogen ook wel 'ns wat meer schrijven, per slot van rekening zijn jullie met z'n zessen om te schrijven en ik alleen, bovendien hebben jullie meer tijd. Piet Beks zit nog hier. Zal toch binnenkort wel vertrekken."
Dassel – 14 oktober 1943

Fons Niessen^[103] was één van de vrienden van Gerard Schampers uit Helmond. Hij had een bloemenzaak in de Veestraat in de stad. Helaas is Johan de Heer niet gevonden en Marietje Schampers niet getraceerd in de stamboom van de familie.

De Brüniererei is de afdeling waar het bruneren, of chemisch zwarten, van ijzerhoudende oppervlakken plaatsvindt. Hierdoor komt er een extra beschermingslaagje op de onderdelen die corrosie helpen voorkomen.

"Even 'n kort briefje. Van de week kreeg ik 't pakje aan dat Reinoud uit Elten stuurde. Brieven blijven uit. Met post word ik niet erg rijk gezegend. Daar heb ik al 'ns eerder opmerkingen over gemaakt. 't Meeste nieuws heb ik in m'n vorige brief al geschreven (14 oktober) Ik heb dan nu ook niet veel meer te vertellen dan de ontvangst van m'n pakje. De inhoud: brood, koekjes, peperkoekje, kunsthoning, vier appels was goed. Zelfs 't brood was niet bedorven. Ik schreef al eerder, dat ik dagploeg heb van 7-5 uur met pauze van half twaalf tot twaalf uur. 9˝ uur per dag, dat valt niet mee. Ik hoop dat er gauw 'n eind aan komt. Van 't verlof heb ik niets meer gehoord. Bij [...] 'ns informeren hoe 't er mee staat als ik er gelegenheid voor heb. Van Jozef heb ik nog steeds niets gehoord. Frans Linders hoorde van thuis, dat Jozef voor geschiedenis en aardrijkskunde geslaagd is en dat hij morgen 19/10 arbeidsrecht gaat doen. 't Begint dus menens te worden.

Herr Maier zal ook 'n verzoek om verlof voor Frans Linders ondersteunen, schreven ze hem van thuis. Hoe 't met mijn verlof staat, is me absoluut 'n raadsel. Piet Beks zal deze week eindelijk wel naar huis gaan. Hij zal dan wel gauw 'ns in Helmond komen vertellen hoe de zaken hier staan. De negende week na z'n afkeuring is vandaag al ingegaan. 't Gaat wel vlot hč! Enfin hij staat er goed voor. Met Frans Stevens en Louis Raaijmakers zal 't ook wel niet lang duren. Die zullen binnenkort wel naar Gelsenkirchen vertrekken. Verder is 't niet uitgesloten, dat Jan de Wit overplaatsing krijgt naar kennissen in 'n plaatsje in 't Rheinland, in de buurt van Rüdesheim. Hij kan daar geplaatst worden in de wijnbouw. Arie Kooreman werkte voor overplaatsing naar Alfeld, naar 'n fabriek van 'n kennis, maar dat gaat voorlopig niet, omdat er niemand in Alfeld mag komen wonen. Dat plaatsje is gereserveerd voor geëvacueerden uit Hannover. Dat is verschrikkelijk gebombardeerd. Je hoort opmerkingen als Hannover siecht aus wie Hamburg; Hannover ist nicht mehr; 80% ist weg. enz. Er is bijna geen huis of 't heeft schade. In 't centrum is alles verwoest. Op veel plaatsen is nu nog steeds geen gas, water en electriciteit. 'n Groot deel waar nog huizen staan, is vrijwel onbewoonbaar daardoor en doordat er zoveel aan ruiten deuren enz vernield is. Het moet 'n troosteloos gezicht zijn. Hier zijn veel geëvacueerden. Zaterdag voor 'n week zijn er veel aangekomen, huilend en wel. De meesten met hebben en houden en dat konden ze dan nog in een hand dragen. Ik eindig hierbij, veel groeten.

P.S. Probeer voor mij 'n winterjas te krijgen, want die heb ik hard nodig. De jas die ik hier heb, begint aardig te verslijten. Ook 'n paar schoenen zou ik best kunnen gebruiken."
Dassel – 18 oktober 1943

Gerard bracht in deze brief het nieuws dat veel van zijn medestudenten vermoedelijk snel naar huis konden. Jan Loman was in juli naar huis gegaan. Piet Beks zou nu snel volgen. Voor Frans Stevens en Louis Raaijmakers zou het echter nog tot ver in 1944 duren voordat ook zij naar huis gingen. Jan de Wit zou er tot het eind van de oorlog blijven. Arie Kooreman probeerde al vaker overgeplaatst te worden naar Alfeld, maar ook dat zat er nog even niet in.

"Eerst het nieuws. Gisterenmiddag is Jan Heling uit Einbeck teruggekomen. Hij kan nog niet werken, maar ligt toch niet meer in bed. Er is 'n behoorlijke kans dat hij Erholungsurlaub krijgt. Van mijn verlof had ik niets meer gehoord. Jan Heling ging vanmiddag naar de Chef om over z'n Erholungsurlaub te praten. Hij heeft meteen over Wim en mij gesproken. Voor Wim is er ook 'n kans. Over mij zei de Chef dat de aanvrage naar Helmond al onderweg was. Als 't dus nog niet bij Maier is, zal 't wel gauw genoeg komen. Als die dan direct terug schrijft, heb ik binnen niet al te lange tijd wel 'n behoorlijke kans op verlof. De aanvrage houdt in dat de Chef en de burgemeester hier geen bezwaar hebben tegen verlof en dat ze over m'n werk goed te spreken zijn. Jan Heling heeft 't ook nog over algemeen verlof gehad. Als de eersten maar terug zijn, zal het wel vlot gaan. Maar de eersten, dat is juist de moeilijkheid. Hoe de kwestie van Frans Linders er voor staat, weet ik niet. Dat is 't nieuws. Vandaag kreeg ik Jozef z'n brief van 4 October. 't Laatste pakje dat ik gehad heb, was dat van Reinoud, dat hij begin October uit Elten verstuurd had.

De drie laatste pakjes die ik gehad heb, waren dus van 11/9; en later +- 18/9 en een van +- 6/10. Veel is 't dus niet. De laatste dagen komen hier vrijwel geen pakjes aan. Wat de oorzaak daarvan is, weet ik niet. Hopelijk komt er gauw verandering in. Piet Beks zit nog steeds hier, nu met 'n grote zweer op z'n arm. Zo een als Trees gehad heeft, waar Dr. Raymakers toen flink in gesneden heeft. Ik verwacht toch wel, dat hij nu gauw genoeg naar huis gaat. Vorige week kreeg ik de brief van 21 sept. Die was ruim 'n maand onderweg. Papa vraagt er in wat Jozef ons zoal stuurt. We krijgen iedere week 'n pakje met geroosterd brood en iets anders, 'n zakje bonen, gort, jam, honing of iets dergelijks. Dat verdelen we met z'n vieren. Om de beurt krijgen we 'n pakje. Eerst ik, dan Frans Linders en daarna Wim en Jan Heling. Ieder krijgt dus om de 4 weken 'n pakje, maar we verdelen 't iedere keer. De laatste tijd blijven die pakjes ook lang onderweg. Verder geen nieuws, zo gauw ik tijd heb schrijf ik weer.

't Weer is hier vrij droog, 't begint weer kouder te worden, de barometer gaat vooruit. De vorige week was erg zacht. We zullen nu wel echt herfstweer krijgen. De bossen op de heuvels zijn roodbruin geworden. Overal zie je dat de winter op komst is. Sommige bomen zijn hun bladeren al kwijt. Ik hoop dat ik gauw op verlof kan, want 't is om bang van te worden."
Dassel – 27 oktober 1943

De Erholungsurlaub waar Gerard hier over schreef, is een standaard verlof dat het beste te vergelijken is met de huidige vakantiedagen die elke werknemer krijgt. Dit verlof moest zowel in Dassel, als Helmond goedgekeurd worden. De hoop was dat Jan Heiling, die net ontslagen was uit het ziekenhuis in Einbeck, hiervoor in aanmerking kon komen. Jan pleitte er ook voor dat zijn broer Wim en Gerard op verlof naar huis konden. Dezelfde dag stuurde Gerard ook een briefje naar zijn nicht Nelly in Elten:

"Na enkele keren m'n brieven zonder commentaar gestuurd te hebben, wil ik er nu toch 'n paar woordjes bij doen. Ik hoop dat je weer zo vriendelijk wilt zijn ingesloten brieven naar huis te sturen. Bij voorbaat mijn hartelijke dank. Van thuis hoor ik de laatste tijd niet veel meer. Met de post is 't droevig gesteld. Brieven komen zeer vertraagd door en pakjes bijna helemaal niet. De kwestie van m'n verlof staat er iets beter voor dan 'n poosje terug, maar 't zal zeker nog wel even duren.

Vrijdagavond hebben we 't bombardement op Kassel (60 km hiervandaan in rechte lijn) goed kunnen zien. De lucht was een rode gloed van de branden. 't Was 'n angstig gezicht.

Hoe maakt [...] het? Ik heb niets meer van hem gehoord. Is in Elten alles nog goed? Hier gebeurt niets nieuws, alles hetzelfde, steeds de eendere saaie sleur van slapen en werken en tussendoor enkele uren vrij. Verder heb ik nog 'n verzoek. Zou je mij 50 RM willen sturen. Ik ben namelijk al enige tijd door m'n geld heen. Mama zal het wel met je verrekenen. Bij voorbaat dank. Overigens vele groeten, ook aan tante Anna."
Dassel – 27 oktober 1943

De brief naar huis van dezelfde datum werd wederom via Elten gestuurd. Waar hij normaal niets aan zijn tante en nicht schreef, deed hij dat in dit geval wel. Vermoedelijk omdat hij om geld verlegen zat. Hij schreef in deze brief ook over de problemen met het verlof en over het bombardement op Kassel van 22 oktober 1943.

In de nacht van 22 op 23 oktober werd Kassel zwaar getroffen door de Royal Air Force. Met ruim 550 bommenwerpers vloog het die nacht richting Kassel, 43 ervan gingen verloren, maar het resultaat was immens. Meer dan 100.000 mensen raakten dakloos. Er vielen die nacht 5.600 dodelijke slachtoffers, 3.300 vermisten en duizenden gewonden. Het was één van de zwaarste bombardementen in de oorlog tot dat moment.^[104]

Dr. Otto Fenner werkte in één van de ziekenhuizen in Kassel. Hij beschreef de nacht als volgt: "Op 22 oktober 1943 werd rond 20.00 uur een luchtalarm gegeven. […] Kort na het luchtalarm begon hevig luchtafweergeschut en vielen de eerste bommen. De eerste brandbommen vielen de binnenplaats binnen en werden door de patiënten geblust zonder veel schade aan te richten. De volgende bommen vielen in de trap voor de operatiekamer. […] Er werd een slangleiding van de dichtstbijzijnde brandkraan aangelegd. Na een korte tijd te hebben gefunctioneerd, leverde het geen water meer, zodat pogingen om de brand te blussen moesten worden gestaakt vanwege een gebrek aan water. […] Verpleegkundigen, patiënten en personeel toonden grote moed en inzet. De hele tijd konden we de stad Kassel voor onze ogen zien afbranden. Alle pogingen om door de muur van vuur te dringen of van daaruit hulp te verwachten, werden volledig uitgesloten."^[105]

Theo Bakkeren schreef er over in zijn dagboek: "Gross Angriff op Kassel, ’s avonds. Dat zagen we ook weer goed (beter dan de kant van Hannover op). Zelfs hier werd door alle onrust in de lucht, luchtalarm gegeven. We zagen ook vliegtuigen neerstorten."^[106]

Beste Nelly. Bron: Familie Schampers.

Twee dagen later stuurde Gerard weer een setje brieven richting zijn familie in Elten:

"Gisteren kreeg ik de brief die je doorstuurde waarvoor ik je nog wel dank. Mama schrijft er iets in waar ik me nogal over verwonder, namelijk dat je nooit ontvangstbericht over dat brood van me gehad hebt. Je zult me wel erg ondankbaar vinden als je werkelijk niets ontvangen hebt. Maar toch heb ik al vrij gauw daarna, ik geloof dat het 14 October was ’n brief geschreven waarin ik je van harte dankte, wat ik hierbij nogmaals doe. En tevens vertelde ik hoe blij ik met dit brood was, omdat ik al ’n hele tijd geen pakje gehad had waar goed brood in zat. ’t Meerendeel dat aan komt is bedorven, omdat ’t te lang onderweg blijft vanuit Nederland. ’t Brood, dat ik van jou kreeg, bleef vijf dagen onderweg en was nog uitstekend.

Ingesloten vind je weer ’n brief die voor thuis bestemd is. Ik hoop dat ik door al m’n brieven geen misbruik van je goedheid maak. Ons verlof staat er weer ‘ns heel slecht voor. Je weet hier nooit waaraan je je houden moet. Iedereen praat anders en van niemand kun je wat op aan. ’t Enige wat er op zit is maar af te wachten. Overigens vele groeten, ook en vooral aan tante Anna."
Dassel – 29 oktober 1943

Deze brief was gericht aan Nelly, zijn nicht. Ook hier uit bleek weer, dat het niet altijd goed ging met de post richting de familie. Bedankjes naar huis gingen verloren, net zo goed als brieven en pakketjes die naar Gerard verstuurd werden. Bij dit korte briefje aan Nelly zat ook een brief aan de familie in Helmond:

"Gisteren ontving ik de brieven van 20 October. Pakjes heb ik sinds dat van Reinoud uit Elten, behalve een van Jozef niet meer gehad. Enkele dagen geleden heb ik nog geschreven en nu moet ik weer wat laten horen en slecht nieuws nog wel. Zo optimistisch als ik de laatste tijd over ons verlof was zo pessimistisch ben ik nu geworden. Jan Heling heeft vanmorgen verschillende lui gesproken en de kwestie is zo dat ze ontzettend bang zijn dat we als we eenmaal in Nederland zijn niet meer terug zullen komen. Voor Jan Heling wordt moeite gedaan om Erholungsurlaub te krijgen. De procuratiehouder zei dat 't nog wel 'n week of drie kan duren. Hij raadde Jan aan dan geen moeite te doen afgekeurd te worden, want dat zou 't met 't verlof voor de rest uit zijn. Hij kende 't wel. De huisdokter in Nederland gaf met liefde en plezier verlenging van verlof, rekte 't steeds langer en keurde je tenslotte af. Als 't werkelijk gegrond was, dan moest de afgekeurde maar terugkomen met z'n papieren om z'n goede wil te tonen. De vertegenwoordiger van 't arbeidsfront zou zien wat hij voor de hele groep kan doen i.v.m. verlof, verder in 't bijzonder voor Jan Heling die bijvoorbeeld 14 dagen zou gaan, Wim Heling wat twijfelachtig is voor 8 dagen en verder Wik de Leeuw, omdat z'n zuster eind November gaat trouwen. In 't algemeen is de verwachting niet alleen niet hoog, maar zelfs zeer laag. Er wordt niet meer op gerekend. De enige die er zich schijnbaar voor spant, is de procuratiehouder.

De kwestie is zo, ze zijn heel lief in je gezicht, maar hier is nog nooit 'n buitenlander op verlof geweest en wij zijn de eerste Nederlanders hier in de buurt. Niemand durft de verantwoordelijkheid op zich te nemen. Geen mens is op de hoogte en ze doen er geen moeite voor, omdat het hen niet interesseert. Ze hebben veel liever dat we geen verlof krijgen dan wel, omdat ze toch al zo'n tekort aan arbeiders hebben. Bovendien voelen ze dat ze kans hebben, dat er lui thuis blijven. Het zal ontzaggelijk veel moeite kosten voor er één met verlof is. Bespreek de hele zaak maar 'ns met Maier en zie maar wat die er van denkt en informeer maar wat hem 't beste lijkt dat ik kan doen. Hoor ook 'ns wat er waar is van de geruchten, dat de studenten per 15 November teruggeroepen zouden worden om weer te gaan studeren.

Joep z'n brief van 23/8 heb ik gehad. Hij mag gerust nog 'ns schrijven. Dat brood van Nelly Alkemade heb ik gehad en ik heb er voor bedankt ook, al 'n hele tijd geleden. Van tante Hannie heb ik nooit 'n brief gehad. M'n werk is niet polijsten, in 't Duits heet 't Brünnieren. 't Is 't zwart maken van de geproduceerde dingen, 't is 'n oxydatieproces in 'n bad met een of andere sterke oplossing. Voor Fons Niessen 't volgende: Die Taufenkunde der Maria Agnes Huberts in unter dem 25-10-1781 in dem hiesigen Register nicht eingetragen Standesamt Erkelentz.

Met Reinouds brief was ik erg blij. Ik ben steeds benieuwd naar hockeynieuws, wordt graag met de competitie op de hoogte gehouden.

Als Papa geen gebit meer heeft, zal ik vragen of er hier geen gedraaid kan worden in echt stalen, net als van 'n paard, daar kan hij dan zo hard op bijten als hij wil.

Dit is weer 't nieuws. Hopelijk kunnen jullie me spoedig gunstiger bericht sturen. Ik voor mij hoop ook gauw optimistischer te kunnen zijn."
Dassel – 29 oktober 1943

Alle optimistische berichten over verlof ten spijt, bleek uiteindelijk dat het verlof toch niet door zou gaan. De Duitsers waren veel te bang, dat de Nederlandse studenten niet meer van hun verlof zouden terugkeren, iets wat regelmatig voorkwam.

Vlnr: Onbekend, Wik de Leeuw, Tet de Leeuw, Mimi de Leeuw. Bron: Familie De Leeuw.

De zus van Wik de Leeuw, Mimi^[107], was op 12 oktober 1943^[108] in Tilburg voor de wet getrouwd met Jo Swarts^[109]. De kerkelijke inzegening vond plaats op 20 november in de Sacramentskerk te Tilburg.^[110] Wik schreef hier zelf over: "In die tijd is ook ons Mimi getrouwd met Jo Swarts. Toen heb ik ook een rekest ingediend om naar huis te mogen, maar dat is afgewezen. Ik ben achteraf maar blij dat ik niet naar die bruiloft mocht. Anders had ik voor een dilemma gestaan, want ik had eigenlijk geen zin om terug [naar Dassel] te gaan."^[111]

"Vanmorgen ontving ik de brief van 24 October met die van Jozef. Over 't verlof heb ik niet veel te schrijven, daar staat genoeg over in m'n vorige brief. Intussen heb ik nog van Jan Heling gehoord dat ze hier erkennen dat we na 'n half jaar recht hebben op zes verlofdagen. De vraag is nu of we die thuis door kunnen brengen. Ik ben niet zo erg optimistisch meer, want je krijgt de ene desillusie na de andere. a.s. Zaterdag zijn we 'n half jaar van huis. Toch is het nog heel vlug gegaan en dat is maar gelukkig ook. Piet Beks gaat eindelijk morgen naar huis. Hij post deze brief in Elten, zodat hij er vlug is. Zaterdag a.s. komt hij in Helmond. Misschien is hij er nog wel eerder dan deze brief. Met de pakjes gaat 't slecht. 't Laatste pakje dat ik gehad heb, is nog steeds dat van 5 October, van Reinoud uit Elten. Ik heb Nelly voor de 2e keer bedankt voor dat brood. Ido had ik juist Zondag geschreven, evenals Fieke Gutjens, die heb ik geantwoord op 'n brief van half Augustus. Ik ben 't lijstje nu aan 't afwerken. Hans komt binnenkort aan de beurt en ook Piet de Roy e.a. Die brief van tante Hannie heb ik nog steeds niet gehad. Trees is er dus voorlopig mee klaar. Is er geen kans op 'n vaste aanstelling? Ze heeft toch van 't begin af aan geboft.

Dat hockeynieuws is uitstekend. Vooral de overwinningen van de eerste elftallen zijn verrassend en de heren nog wel met zo'n geweldige cijfers. Ik ben benieuwd naar de volgende uitslagen. 't Mededelingenblaadje van October heb ik nog steeds niet. Wim Heling heeft er maar een gekregen. Ingesloten is 'n brief voor de familie Stevens, Nieuwe Bosscheweg 21 Tilburg. Ze hebben thuis van Frans Stevens al ruim 7 weken geen post van hem gehad. Hij vraagt me of jullie die brief door willen sturen.

Ik sluit ook 'n brief voor tante Anna in. Ik wist niet dat ze 26 October jarig was, dat hadden jullie wel eerder kunnen schrijven. Piet Beks zal alles wel precies vertellen, dan weten jullie meteen hoe de zaken hier staan. Laat Jozef ook maar komen dan hoort die het meteen. Zondag heb ik met Wim Heling en nog 'n paar andere 'n grote wandeling gemaakt. Het was heel aardig. Toen konden we merken dat 't jaar haast om is. De bomen in de bossen zijn zowat kaal.

Nieuws is hier verder niet te vertellen, daarom schei ik er maar mee uit. Binnenkort schrijf ik wel weer.
Dassel – 2 november 1943

Op de volgende dag, 3 november 1943, zou Piet Beks eindelijk naar huis kunnen. Er was al maanden sprake van, maar nu kon hij eindelijk gaan. Theo Bakkeren schreef er over in zijn dagboek: "Piet Beks terug naar huis vandaag: er zijn er nu nog 20 van de 22 over: over 5 jaar is dus de laatste weg, in dit tempo!"^[112] Piet was na Jan Loman de tweede die naar huis kon. Er zouden er nog een aantal volgen, maar dat is een verhaal voor een volgende keer.

Gerard Schampers (linksonder) tussen zijn medestudenten in Dassel. Bron: Jelle Horjus.

Waar Theo Bakkeren op 10 september nog optimistisch was dat de oorlog voor Kerst wel over zou zijn, bleek dat tegen het eind van 1943 toch anders uit te pakken. De geallieerden waren begin september op het Italiaanse vasteland geland en trokken naar het noorden. De Duitsers hadden een aantal verdedigingslinies opgeworpen om de opmars te vertragen. De Volurno-linie was al in oktober doorbroken, nu stonden de geallieerden voor de Barbara-linie. Begin november werd deze ook doorbroken waarna men oprukte naar de veel sterkere Gustav-linie. Thuis met Kerst zou nog twee jaar moeten wachten.

Voor Gerard zou het nog ruim een jaar duren voordat hij op 4 december 1944 ziek naar huis zou mogen. Terug naar Helmond was toen geen optie, die stad was ondertussen bevrijd. Het was niet mogelijk om door de frontlinie heen te komen. Hij belandde in Hengelo en zou daar tot mei 1945 blijven. Hoe het hem precies in Dassel verging en hoe zijn terugreis verliep, zal in latere artikelen uitgelicht worden.

Na de oorlog trouwde hij in 1947 met Angie Thuring^[113], ze kregen zeven kinderen. Gerard Schampers werd in 1952 burgemeester van Oploo, St. Anthonis en Ledeacker, en in 1964 burgemeester van Uden. Hij overleed in 2006 in Uden op 84-jarige leeftijd.

Noten

1. Arnoldus (Noud) Gerardus Antonius Schampers (Helmond, 27-07-1893 – Helmond, 20-09-1962).
2. Emerentia (Reina) Kuijten (Woerden, 11-12-1892 – Helmond, 05-11-1975).
3. Gerardus (Gerard) Johannes Antonius Schampers (Helmond, 21-02-1922 – Uden, 26-02-2006).
   OpenArch.nl.
4. Gertruda (Trees) Huberta Maria Schampers (Helmond, 02-01-1923).
5. Reinoud Bartholomeus Antonius Schampers (Helmond, 23-12-1924 – Culemborg, 13-04-1992).
6. Martina (Tineke) Emerentiana Hedwig Schampers (Helmond, 22-12-1927 – Helmond 25-07-2008).
   OpenArch.nl.
7. Joseph (Joep) Gerardus Antonius Schampers (Helmond, 12-08-1929 – Helmond, 07-10-2016).
   Mensenlinq.nl.
8. Schampers, G., De familie Schampers, pagina 79-82.
9. RHCe, Woningkaart Mierloseweg 4b, Helmond.
10. Jan Christiaan Loman (Amsterdam, 19-09-1923 - Bordeaux, Frankrijk, 11-04-1979).
11. Antje (Anna) Kuijten (Noorden, 26-10-1877 - Elten, 11-09-1957).
12. Franciscus (Frans) Wilhelmus Maria Linders (Nuenen, 01-05-1923 - Oss, 05-07-2018).
13. Camille (Miel) Visser (Helmond, 02-08-1923 - Berg en Dal, 10-06-1999).
14. Mail Archief Waiblingen, 11-01-2023.
15. Antonius (Ton) Johannes Pijnenburg (Helmond, 25-03-1925 - Tjipanas, Indonesië, 18-03-1947).
16. Johannes (Jan) Antonius Judocus Vermulst (Geldrop, 03-08-1921 – Geldrop, 26-09-1992).
    Boon, J. Retour Vught – Watenstedt, pagina 23.
17. Boon, J. Retour Vught – Watenstedt, pagina 23.
18. Paul Emile Pierre Hornikx (Venlo, 20-04-1919 - Venlo, 30-04-2002).
19. RHCe, 12354 Collectie Oorlogsdocumenten Helmond, 19 Ontslagbewijs d.d. 14-05-1943 uit het kamp Ommen wegens ongeschiktheid van Paul E.P. Hornikx uit Helmond.
20. Sibbe, 15-02-1943.
21. Johanna Catharina Kniest (Gendringen, 1772 – Amsterdam, 07-11-1835).
22. Johannes Kuijten (Nuenen, 1768 – Tiel, 12-09-1825).
23. Petrus (Piet) Cornelis de Roij (Helmond, 14-02-1880 – Helmond, 08-11-1965).
24. GeschiedenisInHelmond.nl - Weg op den Heuvel 27 en 29.
25. Johannes (Jan) Jacobus Josephus Heling (Helmond, 05-06-1917 - Bakel, 28-12-1995).
26. Wilhelmus (Wim) Alphonsus Josephus Heling (Helmond, 24-02-1923 - Sint Anthonis, 25-02-1995).
27. Mail familie Heling, 26-08-2023.
28. Alfred (Fred) Aloysius Josephus Maria van Asten (Helmond, 08-10-1922 – Helmond, 03-12-2004).
29. Arolsen Archives - 4685007 NIE.
    Brief Gerard Schampers, 30-08-1943.
30. Kees Schuilwerve (1923 – Kloetinge, 13-03-1986).
31. Dokter, H.J., Een onbelicht verleden, pagina 5.
32. Arolsen Archives - 10000365.
    Brief Gerard Schampers, 30-08-1943.
33. Petrus (Piet) Johannes Bernardus Langenhorst (Hulst, 17-06-1921 – Assen, 01-05-2007).
34. Jacobus (Co) Petrus Neeteson (Kloosterzande, 13-04-1920).
35. Dagboek Theo Bakkeren, 17-05-1943.
36. Ongepubliceerde memoires Co Neeteson, pagina 17.
37. Theodoor (Theo) Alfonsus Adriaansens (Hontenisse, 18-08-1920 – Venray, 28-09-2009).
38. Jan Roffelsen (Deurne, 26-05-1923 - Megen, 12-02-2006).
39. Franciscus (Frans) Jacobus Magis Magis (Helmond, 30-10-1923 - Helmond, 13-09-2013).
40. Mail Archief Waiblingen, 11-01-2023.
41. Arolsen Archives - DE ITS 2.1.1.2 BW 037 7 DIV ZM - 70561889.
    Arolsen Archives - DE ITS 2.1.1.2 BW 037 7 DIV ZM - 70561890.
42. Heemkunde Helmont, Doos 29, 41 Magis-Van Laarhoven.
43. Jacobus (Jac) Petrus Cornelius de Wijs (Tilburg, 21-08-1920).
44. Frederik (Freek) van Zee (Goes, 19-04-1914).
45. Horjus, J., Wij moeten wat meer durven, pagina 110.
46. Hannover.de - 150 Jahre Café Kröpcke.
    AmericanAirMuseum.com - VIII Bomber Command 77.
47. AmericanAirMuseum.com - VIII Bomber Command 77.
48. AmericanAirMuseum.com - VIII Bomber Command 78.
49. Matheus (Theo) Cornelius Maria Bakkeren (Breda, 21-01-1924 - Haren, 20-04-2011).
50. Dagboek Theo Bakkeren, 10-09-1943.
51. Leonardus Franciscus Maria Josephus Cornelius Raymakers (Helmond, 11-12-1911 – Helmond, 07-01-1980).
52. De Zuid-Willemsvaart, 24-12-1940.
53. Ludovicus (Louis) Maria Raaijmakers (Tilburg, 02-09-1918 - Breda, 12-12-1967).
54. Jan de Wit (Zaandam, 24-06-1923).
55. Henricus (Han) Wilhelmus Antonius Loevendie (Helmond, 24-02-1922 - Oisterwijk, 12-08-2011).
56. Arnoldus (Nol) Matheus Hubertus Stroucken (Sint Pieter, 19-07-1918 – Venlo, 19-02-1990).
57. Petrus (Piet) Marinus Antonius Beks (Vught, 18-05-1923).
58. Johannes Franciscus Cornelis Schampers (Helmond, 01-11-1903 – Oosterhout, 29-06-1977).
59. De Zuid-Willemsvaart, 09-04-1941.
60. Petrus (Piet) Antonius Wilhelmus de Jong (Helmond, 31-08-1917 – Bakel, 22-08-2003).
61. Niederländische Zivilarbeiter bei Pleißner in Herzberg via Kreisarchiv Landkreis Göttingen.
62. Arolsen Archives - 93433151.
63. Arolsen Archives - 10000357 18.
64. Gelijn (Chel) Lambertus Molier (Den Haag, 12-01-1921 – Helmond, 20-01-2005).
65. HeemkundekringGemert.nl - Bidprentjes - Pater Gelijn Molier.
    OpenArch.nl.
66. OpenArch.nl.
67. Henricus Fredericus (Hans) van der Kallen (Leeuwarden, 19-02-1904 – Leeuwarden, 22-06-1964).
    Huygens Instituut - Kallen, Hendrikus Frederikus van der (1904-1964).
68. Petrus (Piet) Johannes Hendrikus van Maris (Helden, 10-11-1926 – Den Bosch, 11-02-2017).
69. TracesOfWar.nl - Mijn herinneringen aan de Kerkrazzia.
70. Stevens, Franciscus (Frans) Petrus Adrianus Maria (Tilburg, 14-11-1920).
71. Kooreman, Arie Jacobus (Gennep, 13-03-1920).
72. Dagboek Theo Bakkeren, 02-12-1944.
73. Lambertus (Bart) Maria Steens (Eindhoven, 12-05-1923 - Ibbenbüren, 17-08-1959).
74. Nicolaas (Nico) Arnoldus Theodorus Steens (Eindhoven, 04-01-1921).
75. Arolsen Archives - DE ITS 2.1.2.1 NI 050 7 NIE ZM.
76. Cornelia (Nel) Wilhelmina Maria Josephina Leenhouwers (Helmond, 01-03-1922 – Arnhem, 02-02-2000).
77. Antonia (Ton) Johanna Maria Leenhouwers (Helmond, 27-03-1924 – Wolfheze, 03-01-2001).
78. DeurneWiki.nl - Petrus Andreas Leenhouwers (1889-1970).
79. De Zuid-Willemsvaart, 24-01-1939.
80. Middlebrook, M. & Everitt, C., The Bomber Command War Diaries, pagina 432.
81. Dagboek Theo Bakkeren, 23-09-1943.
82. Horjus, J., Wij moeten wat meer durven, pagina 88.
83. Dagboek Theo Bakkeren, 02-10-1943.
84. Wilhelmus (Wik) Henricus Hubertus de Leeuw (Tilburg, 06-02-1922 – Berkel-Enschot, 17-02-2007).
85. Abraham (Bram) Leonardus Appel (Rotterdam, 30-11-1921 - Geleen, 31-10-1997).
86. Nelly Alkemade (Bergen aan Zee, 31-12-1910 - Zevenaar, 22-03-1959).
87. Maria (Marie) Geertruida Kuijten (Woerden, 25-05-1894 - Eindhoven, 16-11-1974).
88. Middlebrook, M. & Everitt, C., The Bomber Command War Diaries, pagina 433-434.
89. Haz.de - Als der "totale Krieg" nach Hannover kam.
90. Joop Nahuijsen (Menado, 02-09-1925 – Veghel, 23-01-2012).
91. Augustinus (Guus) Theodorus Aegidius Janse (Breda, 08-11-1922 - 29-10-1994).
92. Jakob Johann Maier (Heidenheim, 23-09-1900).
93. De Zuid-Willemsvaart, 07-10-1942.
94. De Zuid-Willemsvaart, 15-04-1938.
95. RHCe, 11004 Gemeentebestuur Helmond, 1942-1967, 382 Vorderingen en beheer van bezittingen en goederen van landverraderlijke personen; 1944-1948.
96. The Nuremberg Trials: Complete Tribunal Proceedings (Volume 4).
97. Willem (Wim) Jan Antonius Wijnen (Helmond, 06-10-1923 – Neuengamme, 03-04-1945).
98. BHIC, 52 Gevangenissen in 's-Hertogenbosch, 1815-1975, 672 Inschrijvingsregister C betreffende voorlopig aangehoudenen 1943-06-14 – 1944-03-30.
99. Oranjehotel.nl - Willem Jan Antonius Wijnen.
100. Rodekruis Archief, Willem Wijnen.
101. Verhofstad, Antonia (An) Francisca (Helmond, 26-08-1918).
102. Helmondsche Courant, 05-08-1949.
103. Niessen, Alphons Marie Guillaume (Helmond, 24-08-1916 - Bakel, 17-10-1981).
104. Middlebrook, M. & Everitt, C., The Bomber Command War Diaries, pagina 440.
105. Fenner, O., Die Zerstörung des Elisabeth-Krankenhauses in Kassel am 22. Oktober 1943, pagina 1-2.
     Die Zerstörung des Elisabeth-Krankenhauses in Kassel am 22. Oktober 1943 - Ein Augenzeugenbericht.
106. Dagboek Theo Bakkeren, 22-10-1943.
107. Wilhelmina (Mimi) Maria de Leeuw (Tilburg, 26-02-1913 – Waalwijk, 03-01-1999).
108. Brabants Historisch Informatie Centrum te Brabant, BS Huwelijk Deel: 2373, Periode: 1943, Tilburg, archieftoegang 1297, inventarisnummer 2373, 12 oktober 1943, Huwelijksregister Tilburg 1943, aktenummer 670.
109. Johannes (Jo) Swarts (Den Bosch, 23-07-1912).
110. Nieuwe Tilburgsche Courant, 26-10-1943.
111. TracesOfWar.nl - Ervaringen tijdens de Arbeitseinsatz.
112. Dagboek Theo Bakkeren, 03-11-1943.
113. Angela (Angie) Clara Thuring (Medan, Nederlands-Indië, 10-10-1920 – Uden, 27-07-1997).