Openhartig over 'goed en fout' in Heemskerk

"Heemskerkers tussen goed en fout" is een boek over plaatselijke historie: Heemskerk in de Tweede Wereldoorlog. Geschreven over de ‘foute’ bevolking van toen. Jan de Roos (1950) is een oud-inwoner van Heemskerk en heeft geschiedenis gestudeerd. Daarnaast heeft hij eerder gepubliceerd over de oorlog: over een NSB-burgemeester, over het waterschap in de oorlog en over de burgemeesters van Heemskerk tijdens de oorlog. We stelden de auteur enkele vragen over zijn onderzoek en zijn nieuwste boek.


“Heemskerkers tussen goed en fout” is onlangs door ons gerecenseerd. Het boek gaat over Heemkerkers die tijdens de Tweede Wereldoorlog lid waren van de NSB en/of collaboreerden met de Duitsers. Waarom besloot u hierover een boek te schrijven? Heeft u een persoonlijke connectie met het onderwerp?

Het vloeide voort uit een boek dat ik eerder schreef over de Heemskerkse burgemeesters in oorlogstijd. Het leek me interessant om eens een heel dorp onder het vergrootglas van ‘goed en fout’ te leggen. Dat is bij mijn weten nog niet eerder gebeurd. Zelf heb ik lange tijd in Heemskerk gewoond. Als historicus heb ik al heel lang belangstelling voor alles wat met WOII te maken heeft.

Het schrijven van dit uitgebreide en goed gedocumenteerde boek zal veel tijd in beslag genomen hebben. Hoe lang heeft het geduurd voordat het af was, vanaf het idee tot aan het verschijnen van de eerste druk?

Over het onderzoek en het schrijven heb ik in totaal tien maanden gedaan. Ik heb er in die periode wel heel intensief aan gewerkt.

Heeft u hulp gekregen bij het verdiepen van de verhaallijnen en het verkrijgen van bronnen? Zo ja, van wie? Waar haalde u de meeste informatie vandaan en was deze makkelijk verkrijgbaar? Kon u bijvoorbeeld alle persoonlijke naoorlogse strafdossiers inzien?

Als onderzoeker sta je altijd op de schouders van anderen. Er was al een lokale oorlogsgeschiedenis over Heemskerk, maar aan de ‘foute’ sector werd daarin maar weinig aandacht besteed. Er werden ook vrijwel geen namen van ‘foute’ Heemskerkers in genoemd, dat moest ik allemaal zelf uitzoeken. Een lijst met ‘foute’ Heemskerkers was er niet. Mijn belangrijkste bron waren de persoonsdossiers in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), die worden bewaard bij het Nationaal Archief in Den Haag. Je moet wel eerst iemands geboortedatum weten om dat te kunnen raadplegen. Alleen stukken van overleden personen mogen worden ingezien. Daarnaast deed ik onder meer onderzoek bij het NIOD en bij het Noord-Hollands Archief, waar het (overigens zeer summiere) archief van Heemskerk in de oorlogsjaren wordt bewaard. Ik heb een paar mensen met kennis van de lokale geschiedenis gevraagd mijn concepttekst van commentaar te voorzien, onder wie historicus Erik Zevenhuizen, de samensteller van de lokale oorlogsgeschiedenis. Daar heb ik veel aan gehad.

Hoe is de reactie op uw boek in uw regio? Niet iedereen zal blij zijn met een boek over het “foute” verleden van de beschreven personen. U schrijft ook dat sommige informatie in het verleden verzwegen werd. Is volgens u nu wel de tijd aangebroken om individuele collaboratie met de Duitsers niet langer te verzwijgen?

Aanvankelijk proefde ik wel wat angst voor een publicatie over dit ‘gevoelige’ onderwerp. Maar toen het er eenmaal was, kreeg ik veel positieve reacties in de trant van ‘goed dat dit eens is uitgezocht’. Vijfenzeventig jaar na de oorlog is de tijd daar zeker rijp voor. Door onderzoek kun je ook veel onzinverhalen weerleggen. Openhartigheid is volgens mij wezenlijk voor geschiedschrijving. Een krampachtige houding brengt je niet verder.

Heeft u contact gehad met de in het boek beschreven personen zelf? Of sprak u enkel met hun familieleden en andere betrokken personen? Is er een bepaald gesprek dat u het meest is bijgebleven?

Alle hoofdpersonen zijn inmiddels overleden, dus dat kon niet meer. Wel heb ik waar mogelijk met familieleden gesproken. Je komt dan heel duidelijk oorlogstrauma’s tegen. Ik heb bijvoorbeeld uitvoerig contact gehad met een vrouw uit Nieuw-Zeeland. Ze was heel lang bang dat iemand daar zou beginnen over haar vader, Willem de Wit, die toen het gezin in Heemskerk woonde voor het NSKK (transportorganisatie van de Wehrmacht) had gewerkt. Wat je duidelijk merkt, is dat het mensen oplucht dat ze het er nu eens echt over kunnen hebben.

Is er een hoofdstuk of fragment in dit boek met een voor u bijzondere betekenis?

Het verhaal over de familie Kunnen. Een groot arbeidersgezin. Ze hielden in de oorlog een Joodse onderduiker en een gevluchte SS’er verborgen. Maar ze hadden ook een dochter die een relatie had met een Duitse soldaat. Via hem kreeg ze voedsel waarmee de onderduikers konden worden gevoed. Een mooi voorbeeld van ‘goed en fout’ binnen één familie. Ook bijzonder vond ik Joop Brood, de vader van rockster en kunstenaar Herman. Die had de naam erg ‘fout’ te zijn, maar door onderzoek kon ik aantonen dat hij in het diepste geheim juist zeer verdienstelijk verzetswerk deed op de Veluwe. Ook voor zijn eigen familie was dat een verrassing.

Is met het verschijnen van uw boek uw onderzoek naar collaboratie in Heemskerk gesloten of blijft het onderwerp u voorlopig nog bezighouden?

Geschiedenis is nooit ‘af’, dus het is best mogelijk dat er nog nieuwe feiten aan het licht komen. Ik heb ook niet álles kunnen ophelderen. Mocht er nog nieuwe informatie komen, dan hoop ik die in een nieuwe druk te vermelden.

Dit boek is niet uw eerste werk, u schreef eerder bijvoorbeeld een biografie over burgemeester Dirk Frans Pont. Bent u alweer bezig met een nieuw boek en zo ja, waarover?

Jazeker, ik werk nu aan een publicatie over de Haarlemse verzetsman Johannes Hoogendoorn en zijn zoon Ad, die in de oorlog illegaal drukwerk maakten. Ik hoop dat in mei 2020, bij de herdenking van 75 jaar bevrijding, af te hebben.