Het fascinerende verhaal van Josef Ganz

Van de Volkswagen Kever weten veel mensen niet beter of deze auto is in opdracht van Adolf Hitler door Ferdinand Porsche ontworpen. Paul Schilperoord stuitte echter op het verhaal dat de Joodse ingenieur Josef Ganz de geestelijk vader was van het concept waar de nazi’s mee aan de haal gingen. Uitgebreid onderzoek wees uit dat dit inderdaad het geval was. Ganz legde het fundament voor de auto die meer dan 21 miljoen keer werd geproduceerd, maar hij kreeg er nooit de erkenning voor. Met zijn boek ‘Het geheim van Hitlers Volkswagen – het geesteskind van de Joodse ontwerper Josef Ganz’ vertelt Schilperoord het verhaal van Ganz.


Josef Ganz

In de inleiding van het boek schrijf je altijd al belangstelling te hebben gehad voor de Volkswagen Kever. Kun je daar wat meer over vertellen?

“Ik vond de Kever als kind al leuk, ik denk gewoon omdat het een aparte auto was. Later vond ik ook het geschiedkundige aspect interessant. Ik heb zelf een behoorlijke belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog en wat er binnen dat Derde Rijk allemaal plaatsvond. Het staat buiten kijf dat er verschrikkelijke dingen zijn gebeurd, maar daarnaast gebeurde er in die periode ook veel interessants op het vlak van bijvoorbeeld architectuur en technologie.”

Waarvan de Kever een goed voorbeeld is, want voor zover iedereen weet werd die in opdracht van Hitler door Ferdinand Porsche ontwikkeld

“Als kind las ik ook boeken over de Kever, en dan was het verhaal dat Ferdinand Porsche een droom had van een wagen voor het hele volk. Hij bouwde diverse prototypes, kwam met Hitler in contact en die gaf Porsche geld en fabrieken waarmee hij de Volkswagen kon gaan bouwen. En dat klopt in grote lijnen ook wel, maar er bleek meer achter te zitten. Ik was als journalist bezig met een artikel waarin ook de geschiedenis van de Kever aan bod zou komen. Bij mijn onderzoek kwam ik artikel tegen uit het tijdschrift Automobile Quarterly. Dat stuk was in de vroege jaren ’80 gepubliceerd en ging helemaal over de ware oorsprong van de Volkswagen Kever, en waar alle technische aspecten van deze auto nu eigenlijk vandaan kwamen. Het ging dan om de motor achterin, pendelassen, het chassis, de constructie, enzovoorts. Daarbij kwam ook de naam van de Josef Ganz voorbij, en het was duidelijk dat hij in dit verhaal een belangrijke rol had gespeeld. Dat een Joodse ingenieur jaren eerder dan Porsche al prototypes bouwde en door de nazi’s uit de geschiedenisboeken was verwijderd fascineerde mij enorm. Van de redactie van De Ingenieur, voor wie ik het artikel schreef, kreeg ik de ruimte om het verhaal van Ganz verder uit te zoeken.”



Hoe heb je dat onderzoek aanvankelijk aangepakt?

“Ik heb onder meer alle jaargangen van het blad Motor-Kritik, waar Ganz van 1928 tot 1934 voor schreef en lange tijd ook hoofdredacteur van was, doorgebladerd. Zo vond ik informatie over de prototypes die hij bouwde, de Maikäfer en later de Standard Superior. Maar ook over de Duitse auto-industrie en de mensen die er destijds in werkten. Dat leverde aanknopingspunten op basis waarvan ik archieven ging aanschrijven, en met de documenten die ik daar vond kon ik weer verder zoeken. Uiteraard kreeg ik ook geregeld te horen dat men niets voor me had.”

Het klinkt als een behoorlijke hoeveelheid onderzoek voor een artikel.

“Dat artikel was wel het oorspronkelijke uitgangspunt. Toen dat gepubliceerd was dacht ik dat het klaar was; ik had het idee alle beschikbare informatie wel te hebben gevonden. En dat was niet genoeg om er een boek op te baseren. Maar door een paar belangrijke gebeurtenissen kreeg ik toch veel nieuw informatie in handen. Via via nam een neef van Madeleine Paqué, jarenlang de partner van Ganz, contact met mij op. Met hem heb ik uitvoerig gesproken en hij heeft me ook allemaal foto’s van Ganz gegeven. Verder had ik contact met de weduwe van een neef van Ganz, en die neef zou volgens het testament van Ganz diens archief hebben gekregen. Dat is echter nooit gebeurd. Ganz had schulden en de neef en zijn vrouw hadden niet de middelen om die af te betalen. En dus bleef het archief bij de notaris. Ik kon het aanvankelijk niet vinden maar uiteindelijk, ook middels de nodige gebeurtenissen en acties waar ik zelf eigenlijk geen invloed op had, heb ik het toch in handen gekregen. De Australische notaris van Ganz in kwestie bleek het archief altijd bewaard te hebben omdat hij het idee had dat de inhoud ervan belangrijk was. Uiteindelijk hebben zijn nabestaanden het archief gevonden en naar mij toegestuurd.”


De ontwerper in zijn Ardi-Ganz prototype

Dat is zowel bijzonder als prettig, want je kon er voor je onderzoek vrij over beschikken?

“Klopt, ik heb het ook nog gewoon in huis staan. Toen de familie van de notaris het opstuurde kon ik bijna niet wachten tot ik het in handen had. Toen dat eenmaal het geval was bleek de doos gevuld te zijn met mapjes vol fotonegatieven en microfilms, waar een groot deel van het archief op was overgezet. Het was dus een enorme bron van informatie, zij het helaas niet compleet. Uit de nalatenschap van een met Ganz bevriende journalist heb ik vervolgens nog twee dikke mappen ingezien met documenten die Ganz gebruikte om in rechtszaken na de oorlog aan te tonen hoe hij door de nazi’s was gedwarsboomd. Dat waren echt cruciale documenten voor het complete verhaal van Josef Ganz, en in sommige gevallen waren het zelfs stukje van de puzzel die tot dan toe ontbraken.”

Je hebt gekozen voor de vorm van non-fictie roman. Waarom die keuze?

“Het boek moest niet te technisch worden. Uiteraard komt er wel techniek in voor maar het moet voor iedereen leesbaar zijn, niet alleen voor autofanaten. Daarbij is het verhaal vanuit geschiedkundig oogpunt erg fascinerend. Het laat zien hoe een belangrijk persoon vanwege zijn Joodse afkomst werd gedwarsboomd, verjaagd en uit de geschiedenisboeken werd verwijderd. En het feit dat ik over zoveel materiaal kon beschikken stelde me in staat het allemaal wat levendiger op te schrijven. Als je op een foto ziet dat er toen een bepaalde autobeurs werd gehouden sneeuw op straat lag, dan kun je dat verwerken in je verhaal. En op basis van al die foto’s leer je degene waarover je schrijft ook wel een beetje kennen.”

Ganz droomde van een belangrijke rol in een door de nazi’s aangejaagd samenwerkingsverband om de Duitse Volkswagen te ontwikkelen. Je schrijft in dat verband dat hij, net als veel andere geassimileerde Joden, eerst de donkere kanten van het regime niet zag. Maar was er ook sprake van een zekere eenkennigheid met betrekking tot zijn ideaal, waardoor hij wellicht die donkere kanten niet zag?

“Dat denk ik ook wel. Ganz komt op mij over als behoorlijk apolitiek. En hij was dag en nacht met auto’s en techniek bezig. Het kan goed zijn dat hij daardoor in zekere zin oogkleppen ophad. Maar ik denk ook dat het, net als veel andere geassimileerde Joden, dacht dat het allemaal niet op hem sloeg, en dat het wellicht zo’n vaart niet zou lopen. Dat is mijn eigen invulling maar ik kan me voorstellen dat het zo is gegaan.”


Het prototype Standard Superior

Terwijl het juist voor hem wel enorm snel ging. Zijn oude vijanden vonden in het nazisme een manier om wraak te nemen op Ganz.

“Mei 1933 is voor hem het omslagpunt geweest, toen werd hij voor het eerst door de Gestapo gevangengenomen en enige tijd vastgehouden. Vóór die tijd schreef hij in Motor-Kritik nog positief over de motoriseringsgedachte van de nieuwe machthebbers. Dat is iets waar Ganz zich jaren voor heeft ingespannen, en waarin hij flink werd tegengewerkt door de Duitse auto-industrie. Ook de overheid werkte niet echt mee. Met de nazi’s aan de macht leek daar verandering in te komen.”

Denk je dat de Volkswagen Kever er ook zonder de nazi’s was gekomen?

“Zoals we hem nu kennen, en op deze schaal geproduceerd: waarschijnlijk niet. Hitler wilde een wagen voor het volk maken met behulp van de nieuwste technieken en hij heeft daar ook enorm veel overheidsgeld in gepompt. Alle patenten werden vrijgemaakt zodat Porsche en zijn team aan de slag konden op een manier die nooit eerder was voortgekomen. Bovendien werd er een enorme fabriek gebouwd in Wolfsburg, op een schaal die geen enkele autofabrikant had kunnen evenaren. Dus dat Volkswagen-concept was zonder de nazi’s ook wel uitgewerkt, maar niet op deze schaal en met deze mate van succes.”

Het ideaal van Ganz is dus wel verwezenlijkt, maar zonder hem. Toch maak ik uit het boek niet op dat hij daar erg verbitterd over was.

“Tegenover Ferdinand Porsche en de Volkswagenfabriek was hij dat inderdaad niet. Ergens moet hij blij zijn geweest dat zijn ideaal was verwezenlijkt. Maar hij had ook graag de erkenning gehad die hij als aanjager in de voorontwikkeling van de Kever had verdiend. En hij zou graag bij de uitwerking van die ideeën betrokken zijn geweest.”

Het geheim van Hitlers Volkswagen

Het geesteskind van de Joodse ontwerper Josef Ganz

ISBN: 9789089752208

Meer informatie over dit boek