Nederlandse Ve Vliegtuiggroep ML-KNIL

De Ve Vliegtuiggroep van het ML-KNIL werd in 1941 geformeerd als jachtvliegtuiggroep, uitgerust met de Brewster Buffalo jachtvliegtuigen. Onderdelen van de eenheid werden tijdens de Tweede Wereldoorlog ingezet bij de strijd rond Singapore, Tarakan, rond Brits- en Nederlands-Borneo en Java. Feitelijk werd de eenheid in maart 1942 opgeheven toen de piloten opdracht kregen uit te wijken naar Australië.

juli 1942, oprichtingsceremonie 2-VLG-V Bron: Public Domain (onbekend)

Op 28 oktober 1939 rondden op de Vliegschool op het vliegveld Kalidjati totaal 35 leerlingen hun vliegopleiding af en behaalden hun vliegbrevet. De 13 beste leerlingen uit deze groep werden op 1 november 1940 aangewezen om een opleiding te volgen tot jachtvlieger. Bij het ML-KNIL was men in die tijd nog bezig een nieuw jachtvliegwapen te formeren. In december 1940 werd de nu als 1e Jachtvliegafdeling ML-KNIL aangeduide eenheid ingedeeld bij de IVe Vliegtuiggroep als 1e Afdeling (1-VLG-IV). De eenheid werd overgeplaatst naar vliegveld Maospati nabij Madioen, Java. Een klein deel bleef achter te Andir en werd vanaf 1 januari 1941 het Depot van de Jachtafdeling, later de Depot Vliegtuigafdeling ML-KNIL (D-VI-A). Deze in Andir achtergebleven groep werd gebruikt om de 2e Jachtvliegafdeling te formeren en werd uitgerust met zes Curtiss H-75 toestellen en een Fokker D.21 (prototype). Op 1 februari 1941 werd deze 2e Jachtvliegafdeling formeel opgericht en werd op 1 maart voorbestemd om de 2e Afdeling van de IVe Vliegtuiggroep te worden (2-VLG-IV). Hiervoor werd de eenheid uitgerust met Curtiss-Wright CW-21 B toestellen.

Op 1 juni 1941 werd op vliegveld Semplak de staf voor de Ve Vliegtuiggroep geformeerd. Een deel van dee 2e Jachtvliegafdeling werd echter op 1 juni 1941 afgesplitst en gebruikt om de 1e Afdeling van de Ve Vliegtuiggroep ML-KNIL (1-VLG-V) te formeren. De 2e Jachtvliegafdeling werd op 15 juni 1941 formeel de 2e Afdeling, IVe Vliegtuiggroep. Tegelijk werd besloten dat de vijf Curtis H-75 toestellen in Andir achterbleven om de 2e Afdeling, Ve Vliegtuiggroep te gaan formeren welke per 1 juli 1941 een feit werd. De 2e Afdeling (2-VLG-V) werd op 1 juli 1941 gelijk proefafdeling voor de Brewster Buffalo, een nieuw aangeschaft jachtvliegtuig voor het ML-KNIL. De 2e Afdeling ontving twaalf Brewster Buffalo toestellen. Het was de bedoeling dat het ook nog twaalf reserve toestellen zou ontvangen, dit werden er echter vijf tegen de tijd dat de vijandelijkheden in de regio uitbraken. De Ve Vliegtuiggroep koos als mascotte een "Magere Hein", terwijl de 2e Afdeling een embleem met afbeelding van de Javaanse neushoorn op de vliegtuigen liet schilderen.^[1]

De Ve Vliegtuiggroep had als thuisbasis vliegveld Semplak bij Buitenzorg op Java. Voor de communicatie tussen de basis en de toestellen werd gebruik gemaakt van een radiowagen met speciaal voor het doel aangepaste apparatuur. De eenheid bestond bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in het Verre Oosten uit drie afdelingen. Dit waren de 1e Afdeling (1-VLG.-V), de 2e Afdeling (2-VLG-V) en 3e Afdeling (3-VLG-V). De 1e Afdeling was met twaalf Brewster Buffalo 339 D toestellen uitgerust en diende te worden gestationeerd op vliegveld Singkawang II en vliegveld Samarinda II op West- en Oost-Borneo. De 2e Afdeling bezat zeventien Brewster Buffalo 339 D toestellen op vliegveld Singkawang II, West-Borneo en werd voorbestemd om indien nodig naar Singapore te vertrekken. De 3e Afdeling was nog in opbouw en werd pas op 10 januari 1942 formeel opgericht door splitsing van de op hetzelfde moment opgerichte 3e Afdeling, IVe Vliegtuiggroep ML-KNIL. Op 25 november 1941 werd de IIIe patrouille van de 1e Afdeling met vijf toestellen naar Singkawang II gezonden. De Ie en IIe Patrouille van de 1e Afdeling vertrokken op 23 november naar Samarinda II.^[2][3]

Brewster Buffalo toestellen (B3-100, B3-102, e.a.), 2e Afdeling (2-VLG-V), Ve Vliegtuiggroep Bron: NIMH 2157-063-008

Totaal bezat de Ve Vliegtuiggroep op 1 december 1941 een aantal van 29 Brewster Buffalo jagers (15 bij de 1e afdeling en 14 bij de 2e Afdeling), een Glenn Martin model 139 WH-1 bommenwerper als doelsleper, een Lockheed Lodestar transportvliegtuig, een Bücker Jungmann verbindingsvliegtuig en een Ryan STS lesvliegtuig. Op 8 en 9 december 1941 werd de 2e Afdeling naar Singapore gezonden en gestationeerd op vliegveld Kallang. De IIIe Patrouille van de 1e Afdeling werd vanaf datzelfde moment onder Brits bevel geplaatst. Op 19 december voerden vier toestellen van de IIe Patrouille, 1e Afdeling, Ve Vliegtuiggroep, in samenwerking met Glenn Martin bommenwerpers van de 2e Afdeling, Ie Vliegtuiggroep ML-KNIL aanvallen uit op de Japanse vloot bij Miri. Hierbij werd een Mitsubishi F1M dusdanig beschadigd dat het een noodlanding moest maken. Helaas ging ook één van de Brewsters verloren. Daarnaast werden de toestellen regelmatig de lucht ingestuurd om bommenwerpers te onderscheppen, die veelal niet gevonden werden. De Ie patrouille van de 1e Afdeling vertrok op 18 december voor een stationering op het vliegveld Tarakan Op 22 december werden zij vergezeld door de IIe Patrouille. Op 23 december ontvingen de vijf Brewsters op Singkawang II de opdracht zich terug te trekken op Palembang I. Dit vanwege het feit dat Singkawang steeds vaker onder vuur kwam te liggen. Op 25 december vertrok de IIIe patrouille van de 1e Afdeling van Singkawang II. Gedurende de strijd om Brits Borneo werd door de 1e Afdeling op zeker één Mitsubishi G3M bommenwerper neergeschoten.^[4]

Uiteindelijk waren zes toestellen (Ie en IIe Patrouille) van de 1e Afdeling op Tarakan. Van de zeven die er aanvankelijk waren, kregen twee toestellen pech en moest er één voor reparatie naar Java. Op 24 december werd het vliegveld voor het eerst aangevallen door een Kawanishi H6K vliegboot. Twee Brewsters stegen op om het toestel te onderscheppen, waarbij één dusdanig beschadigd raakte dat het niet meer te gebruiken was. Op 26 december werd het vliegveld Tarakan wederom aangevallen. Dit keer stegen drie Brewsters op om de vijand te onderscheppen maar konden deze niet vinden. Op 28 december vond wederom een aanval plaats op het vliegveld. Tijdens de aanval trachtten de vijf inzetbare Brewsters op te stijgen. Vaandrig-vlieger waarnemer Gunnar Olsen werd bij het opstijgen neergeschoten, evenals het toestel van Vaandrig-vlieger waarnemer C.A. Vonck. Bij het luchtgevecht dat volgde kwam 2e Luitenant-vlieger Johannes Nicolaas Droog om het leven. Na deze strijd waren nog vier piloten en drie vliegtuigen inzetbaar. Duidelijk was geworden dat het vliegveld onbruikbaar dreigde te raken. Het gehele detachement werd teruggetrokken naar Samarinda II, de terugtrekking vond op 4 januari 1942 plaats.^[5]

Op 10 januari 1941 werd een Japanse vlootconcentratie ten zuiden van Tarakan ontdekt en stegen van Samarinda II, twee patrouilles Glenn Martin model 139 bommenwerpers op, geëscorteerd door twee jagers van de 1e Afdeling, te weten 1e Luitenant-vlieger Philippus Anthonius Christiaan Benjamins en Sergeant-vlieger Albertus Berk. De aanval op de Japanse vloot leverde geen zeker resultaat op. Twee Nederlandse bommenwerpers raakten beschadigd door luchtafweer. De jagers beschadigden een Mitsubishi F1M, waarvan niet duidelijk is of deze werd neergeschoten. Op 12 januari werd een patrouille (IIIe Patrouille van de 1e Afdeling) op Samarinda II bij de overige toestellen van de Ve Afdeling aldaar gevoegd. De Ie Afdeling werd hierop gereorganiseerd, waarbij de commandant Commandant: Kapitein-vlieger Andrias Antonius Marinus van Rest, gekoppeld aan vleugelman Vaandrig-vlieger Theodorus Wilhelmus Körtz Funneman tot hun beschikking een Ie Patrouille met 1e Luitenant-vlieger Philippus Anthonius Christiaan Benjamins (patrouillecommandant), Vaandrig-vlieger waarnemer C.A. Vonck, Vaandrig-vlieger waarnemer B. Wink en Sergeant-vlieger Albertus Berk en een IIe Patrouille met Vaandrig-vlieger-waarnemer Jan Kuyper (patrouillecommandant), Sergeant-vlieger Theodorus Joseph de Waardt, Vaandrig-vlieger-waarnemer J. Dekeling en Sergeant-vlieger G. van Haarlem onder zijn bevel kreeg. De Ie Patrouille steeg op 12 januari op om een terugvliegende formatie Japanse bommenwerpers te onderscheppen. Twee Mitsubishi G4M bommenwerpers werden hierbij beschadigd. Op 13 januari steeg wederom een patrouille Brewster op van Samarinda II om een groep Japanse bommenwerpers te onderscheppen. Dit keer leidde van Rest zelf de patrouille, maar de bommenwerpers werden niet gevonden. Na 15 januari werd de 1e Afdeling gehandhaafd op Samarinda II. Te Andir was men ondertussen gevorderd met de samenstelling en uitbouw van de nieuwe 3e Afdeling van de Ve Vliegtuiggroep, maar deze was nog niet inzetbaar.^[6]

De Brewster toestellen te Singapore waren uitgerust met bomrekken onder de vleugels zodat ze als duikbommenwerper konden opereren. De piloten wisten een Japanse torpedobootjager tot zinken te brengen en vier Japanse vliegtuigen neer te schieten. Vaandrig-vlieger Frederik Swarts kwam echter om het leven en Sergeant-vlieger Adriaan Voorbij raakte vermist. Vijf toestellen (B3-99, B3-100, B3-103, B3-105 en B3-108) gingen verloren en Vaandrig-vlieger J.H.A. Ellecom raakte ernstig gewond. Op 18 januari 1942 werden de resterende toestellen naar Java teruggetrokken. De 2e Afdeling werd na terugkomst op Java aangevuld met nieuwe toestellen en piloten uit andere groepen. Op 21 januari kwam de 2e Afdeling aan op Samarinda II om aldaar te worden ingezet., waarmee de 1e en 2e Afdeling vanaf dat vliegveld inzetbaar waren. Beide afdelingen werden ingezet voor luchtpatrouilles met als doel het opsporen van vijandelijke vloot- en luchteenheden. Een combinatie van Brewster Buffalo toestellen van de 2e Afdeling begeleidde op 23 januari negen Martin model 166 bommenwerpers voor een bomaanval op de Japanse vloot in de straat van Makassar. De Buffalo's waren voor deze gelegenheid eveneens bewapend met bommen. De 1e Afdeling werd die dag ingezet ter verdediging van het eigen vliegveld en sloot zich later aan bij de operatie van de 2e Afdeling. Totaal werden acht treffers op diverse schepen geteld, waarbij op zeker de m.s. Nana Maru (1939) door 1e Luitenant-vlieger Pieter Anna Hoyer en Sergeant-vlieger Albert Eduard Stoové tot zinken werd gebracht. Vaandrig-vlieger Robert Adolf Rothkrans (B3-115) kwam bij de aanval om het leven. Op 24 januari volgde een gecombineerde aanval met tien Glenn Martin Bommenwerpers, geëscorteerd door veertien Brewster Buffalo jagers op de Japanse invasievloot voor Balikpapan. Hiervoor werden tien Brewsters van de 1e Afdeling en vier toestellen van de 2e Afdeling ingezet. Nadat de bommenwerpers hun bommen hadden afgeworpen, waarbij één transportschip werd getroffen, voerden de Brewster met hun bommen duikbomaanvallen uit. Hierbij werden een torpedobootjager en een transportschip getroffen. Bij de vliegtuigen werden geen verliezen geleden.^[7]

In februari 1942 volgde in opdracht van ABDAIR een reorganisatie van de Geallieerde luchtstrijdkrachten op met name Java. De 2e Afdeling, dan nog bestaande uit tien Brewster Buffalo B 339 C en D toestellen werd op vliegveld Tjisaoek gevestigd. De 1e Afdeling, gestationeerd te Kalidjati, had veertien Brewster Buffalo toestellen , aangevuld met twee Curtiss H-75 jagers, tot de beschikking. Op 16 februari werden de restanten van de 1e en 2e afdeling naar Andir teruggetrokken. De 1e Afdeling ontving tevens vijf Curtiss H-75 A toestellen van de 1e Afdeling, IVe Vliegtuiggroep.^[8]

Op 19 februari onderschepten negen toestellen van de 2e Afdeling een groep van vijf Kawasaki Ki-48 bommenwerpers en negentien begeleidende Nakajima Ki-43 jachtvliegtuigen op de terugweg na een bombardement op Semplak. De Nederlandse toestellen waren verdeeld over drie patrouilles verdeeld over een 1e patrouille van drie met 1e Luitenant-vlieger August Gerard Deibel (B3-98), Vaandrig-vlieger Jan Frederik Scheffer en Sergeant-vlieger Gerardus Meinardus Bruggink, een 2e patrouille met 2e Luitenant-vlieger Pieter Anna Hoyer (B3-117), Vaandrig-vlieger Frederik Pelder, Vaandrig-vlieger P.R. Jolly en Vaandrig-vlieger P.C. 't Hart (B3-133) en een 3e patrouille met Vaandrig-vlieger Jan Kuyper en Sergeant-vlieger Nicolaas Gosewinus Groot. Hierbij gingen vier Buffalo's (B3-132 en drie nog onbekende toestellen) verloren en kwamen Vaandrig-vlieger Jan Kuyper en Sergeant-vlieger Nicolaas Gosewinus Groot om het leven. Vier Brewster 's van de 1e Afdeling waren ondertussen om 09.15 uur opgestegen en ontdekten een alleen vliegende bommenwerper die het vuur op hen opende. Uiteindelijk bleek dit een Amerikaanse B-17 te zijn die de oranje driehoeken op de Nederlandse toestellen voor Japanse cirkels had aangezien. Dit voorval leidde er toe dat op 23 februari 1942 opdracht werd gegeven alle oranje driehoeken te vervangen door rechthoekige emblemen in de Nederlandse driekleur rood-wit-blauw.^[9]

1e Luitenant-vlieger August Gerard Deibel (B3-98) Bron: NIMH 2157-063-002

Negen Brewster Buffalo toestellen van de 1e Afdeling en de 2e Afdeling stegen op 1 maart 1942 op en vlogen richting Eretan Wetan, Java. De patrouille van vijf toestellen van de 1e Afdeling werd geleid door Kapitein-vlieger Andrias Antonius Marinus van Rest, de patrouille van vier toestellen van de 2e Afdeling door Kapitein-vlieger Jacob Pieter van Helsdingen. De toestellen begeleidden drie Martin model 139 toestellen van de 3e Afdeling, IIIe Vliegtuiggroep. Bij deze actie werd wederom de Japanse vloot aangevallen. Eén onbekend transportschip werd tot zinken gebracht. De Martin bommenwerper van Luitenant-vlieger B. Groenendijk werd echter neergeschoten waarbij de bemanning om het leven kwam. Eén Brewster Buffalo moest op het vliegveld Andir een noodlanding maken.

Op 7 maart 1942 ontving van Helsdingen van de 2e Afdeling de opdracht Nederlandse troepen bij Lembang luchtsteun te geven. Op dat moment hadden Japanse vliegtuigen echter luchtoverwicht gekregen en zou iedere aanval bijna een zelfmoordmissie worden. Van Helsdingen vroeg dan ook vrijwilligers voor deze operatie. Hoewel alle piloten zich meldden werden er naast van Helsdingen zelf, drie andere piloten gekozen de vier resterende vliegtuigen te bemannen. Naast van Helsdingen kozen 1e Luitenant-vlieger August Gerard Deibel, Sergeant-vlieger Gerardus Meinardus Bruggink en Vaandrig-vlieger Jan Frederik Scheffer het luchtruim. Onderweg werd de groep overvallen door drie Mitsubishi A6M toestellen, waarbij het toestel van Deibel dusdanig werd beschadigd dat deze moest terugkeren. Scheffer escorteerde hem naar het vliegveld Andir. De twee overige toestellen bereikten Lembang maar werden aangevallen door zes Mitsubishi jagers. Bruggink lukte het zich via de wolken in veiligheid te brengen maar van Helsdingen werd neergeschoten en kwam om het leven.

De dag hierna, op 8 maart 1942 volgde de capitulatie en kregen piloten opdracht indien mogelijk met hun vliegtuigen naar Australië te vertrekken. Tijdens de strijd om Nederlands-Indië behaalde Kapitein-vlieger Jacob Pieter van Helsdingen (2e Afdeling) drie luchtoverwinningen, 1e Luitenant-vlieger August Gerard Deibel (2e Afdeling) behaalde eveneens drie luchtoverwinningen evenals Kapitein-vlieger Andrias Antonius Marinus van Rest (1e Afdeling).

Noten

1. Boer, 1987, pag. 36-37
2. Boer, 2004, pag. 12
3. Boer, 1987, pag. 29, 50, 52, 94, 112
4. Boer, 1987, pag. 29, 50, 52, 55, 60, 85, 98
5. Boer, 1987, pag. 126-132
6. Boer, 1987, pag. 141-143, 150-151, 157, 162-163
7. Boer, 1987, pag. 29, 50, 171, 174-180
8. Boer, 2011, pag. 6,13
9. Boer, 2011, pag. 20-22